Fan va innovatsiyalar vazirligi urganch davlat universiteti filologiya fakulteti o

Qo‘lyozma va toshbosma kitoblar 
 
Muzeylarda, maxsus kutubxonalarda saqlanadigan qo‘lyozma kitoblarga ko‘zimiz 
tushganda uning varaqlari nihoyatda nafisligidan, har bir sahifasi o‘ziga xosligidan 
hayratga tushamiz. Necha zamonlar o‘tsa-da, qo‘lyozma kitoblar o‘z sifatini 
yo‘qotmay kelayotir. Quyida bu nodir kitoblarning yaratilish tarixiga bir nazar 
tashlaymiz. 
Kitob tayyorlash qadimda murakkab jarayon bo‘lib, qo‘lyozma tayyor kitob holiga 
kelguniga qadar bir necha kasb egalari uning ustida ishlagan. Eng avvalo, kitob 
uchun qog‘oz tanlangan. Qog‘ozning sifatiga alohida ahamiyat berilgan. Ma’lumki, 
O‘zbekiston hududida qog‘oz tayyorlashning bir qancha maktablari shakllangan edi. 
Ayniqsa, Samarqand, Buxoro va Qo‘qonda tayyorlangan qog‘ozlar dunyoning 
ko‘pgina davlatlarida ham eng xaridorgir mahsulotlardan sanalgan.
Qog‘ozlarni sifati va turiga ko‘ra uch guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi turi ipakdan 
tayyorlangan bo‘lib, pishiqligi, o‘ta silliqligi, yupqa va nafisligi bilan ajralib turadi. 
Ikkinchi turi esa ipak va kanop aralashmasidan olingan. Bu qog‘oz qalin va pishiq 
bo‘lgan. Uchinchi navli qog‘oz asosan paxtadan ishlangan. Tayyorlangan qog‘ozga 

---

muhrokash (qog‘ozni silliqlash bilan shug‘ullanuvchi usta) ishlov berib, uni yozish 
uchun tayyor holga keltirgan. Ba’zan o‘ta sifatli qog‘ozni tayyorlash uchun 
silliqlash jarayoni 7-8 marta takrorlangan. Bunday oliy sifatli qog‘ozga yozayotgan 
xattot xato qilib qo‘ysa, matnni yuvib tashlashi va uni qayta ohorlab, ishni davom 
ettirishi mumkin bo‘lgan. 
Qog‘ozlarga turli o‘simliklardan tayyorlangan bo‘yoqlar yordamida rang berilgan. 
Kitob ustalari ko‘proq pushti, sariq, ko‘k rangli qog‘ozlarni ma’qul ko‘rganlar. Usta 
qog‘ozni muayyan o‘lchamda tayyorlagandan so‘ng qog‘oz xattotning qo‘liga 
o‘tgan. Xattotlar esa qamishdan ishlangan qalam bilan siyoh yordamida kitob 
matnini yozib chiqqanlar. Xattotlik ham alohida san’at darajasiga ko‘tarilgan. Xattot 
o‘z ishini tugatgandan keyin qo‘lyozmani tayyorlash jarayoniga musavvir va 
naqqoshlar kirishgan. Ular kitob sahifalariga turli naqshlar, asar mazmunidan kelib 
chiqib miniaturalar ishlagan, sahifalarni hoshiyalar bilan bezagan. 
O‘ta qimmatli qo‘lyozmalar muzahhib (qo‘lyozma kitoblarning muqova, sarlavha, 
sahifalarini oltin yoki kumush suvi yugurtirib bezovchi usta) qo‘liga ham 
topshirilgan. U sahifa, hoshiyalarni zarhal rang bilan bezagan. Keyingi bosqichda 
kitobga lavvoh ishlov bergan. Lavvoh kitob tuzuvchi bo‘lib, varaqlarni birlashtirish, 
tikib yig‘ish bilan shug‘ullangan. Qo‘lyozma kitobni yaratish va badiiy bezash 
jarayonini muqovasoz-sahhof yakunlagan. 
Muqovaning bir necha qismlari bo‘lgan: ustki va ostki qopqog‘i, qovurg‘asi. 
Qovurg‘a sahifalarni birlashtirib, qopqoqlar orasida siqib turgan. Sahhof o‘z ishini 
tugatganidan so‘ng kitob tayyor holga kelgan. Shu tariqa kitoblar bir necha 
bosqichlardan so‘ng kitobxonning qo‘liga yetib borgan.

---

Qadimda risolalar asosan qoʻlyozma tarzida tayyorlangan. Sharqda qoʻlyozmalarni 
xattotlar bejirim qilib oqqa koʻchirib, naqqoshlar bezaklar bilan bezashgan, 
muqovasozlar varaqlarni tikib va qolipga tortib, kitob holida chiqarishgan (qarang 
Noshirlik). Kitob bosishga doir dastlabki tajribalar Xitoyda 1041—48 yillarda 
amalga oshirilgan (Bi Shen). 
Dastlabki B. Germaniyada I. Guttenberg tomonidan 1445-yil tashkil qilingan. 
Turkistonda birinchi bosma kitob 1868-yil Turkiston harbiy okrugi shtabi 
(Toshkent) B.sida chop qilindi. Birinchi rasmiy gazeta — "Turkestanskiye 
vedomosti" ham shtab B.sida bosila boshladi. Oʻzbek tilida nashr qilingan birinchi 
kitob Shohimardon Ibrohimovning "Kalendar" ("Taqvim") kitobi (1871) boʻldi (Sh. 
Ibrohimov bir necha yil "Turkiston viloyatining gazeti"da tarjimonlik qilgan, 
keyinroq muharrir muovini lavozimida ishlagan). 1874-yil Xiva shahrida 
Muhammad Rahimxon (Feruz) tomonidan litografiya (toshbosma) qurildi vauyerda 
19-asr 80- yillaridayoq anchamuncha kitoblar bosildi. Unda 1880-yilda Alisher 
Navoiyning "Hamsa"si, shoir Munis Xorazmiyning "Devoni Munis" va "Devoni 
Roji" bayozlari bosilib chikdi. 1898-yil Toshkentda eski shahar markazida hozirgi 
1bosmaxona tashkil qilinib, bu yerda oʻzbek, tojik, turkman, qozoq va qirgʻiz 
tillarida darsliklar chiqarila boshladi. Ayni vaqtda u matbaachi kadrlar va matbaa 
tashkil otchilari tayyorlaydigan markazga aylandi. Keyinchalik Toshkentda, 
viloyatlar va tumanlar markazlarida birinketin B.lar qurildi. Oʻzbekistonda 123 
Bosmaxona faoliyat koʻrsatadi (2000). Shundan "Sharq" nashriyotmatbaa 
aksiyadorlikjamiyati bosmaxonasi, Oʻzbekiston Respublikasi Davlat matbuot 
qoʻmitasi ijaradagi Toshkent matbaa kombinati, rangli bosma fabrikasi, kitobjurnal 
fabrikasi, Birinchi Toshkent bosmaxonasi, Yangiyoʻl kitob fabrikasi, "Fan" 
nashriyoti bosmaxonasi va Nukus matbaa kombinati, OʻzbekBritaniya "Rastr" 
qoʻshma korxonasi yirik Bosmaxona hisoblanadi (yana qarang 
Matbaachilik 
sanoati)
. 

---

Blarning har xil turlari mavjud. Ikki yoki undan koʻp bosma usullaridan 
foydalanadigan Bosmaxona matbaa kombinata deb ataladi. Asosan ofset bosma 
yoki chuqur bosma usullarida ishlaydigan Bosmaxona fabrika (mas, harita fabrikasi, 
kitob fabrikasi, rangli bosma fabrikasi, harf terish fabrikasi) deb ataladi, 
Tayyorlaydigan mahsuloti turiga qarab B. gazeta, jurnal, kitob, plakat, harita, blank 
chiqaradigan va boshqa turlarga bulinadi. Bosmaxonalar yirik, oʻrta va kichik 
xillarga ham ajratiladi. Bosmaxonalar birlashib, matbaa ishlab chiqarish 
birlashmalarini tashkil qilishi mumkin. B.ning asosan bosma qoliplar tayyorlash, 
bosish, mahsulotlarni pardozlash va yordamchi sexlari boʻladi. Qoliplar tayyorlash 
sexida yuqori bosma usuliga — harf terish, sinkografiya klishelari va quyma 
stereotiplar; ofset usuliga — qolip va monometall (alyuminiy, rux), bimetall va 
trimetall (mas, poʻlat, mis, xrom); chuqur bosmaga — mis yoki xromlangan qoliplar 
tayyorlaydi. Oʻzbekiston mustaqillikka erishgandan soʻng Bosmaxonalar tubdan 
qayta jihozlandi. Bosmaxonalarda matn va rasmlar zamonaviy kompyuterlarda 
terilmoqda va chop etilmoqda. Chop etish jarayonida adadining kamkoʻpligiga 
qarab yuqori tezliqda ishlaydigan gʻaltak (rotatsiya) hamda tekis bosma, bir va koʻp 
rangli bosma mashinalar ishlatilmoqda. Pardozlash sexida ham adadining 
kamkoʻpligiga qarab yakka stanoklar yoki katta agregatlar, potok liniyalar 
qoʻllanilmoqda. 

---

Foydalanilgan adabiyotlar: