Farmatsevtika o‟quv instituti talabalari uchun adabiyoti

Xrom(V1) birikmalari. Xrom (VI) oksidi, xromat kislotasining angidridi – to‟q qizil 
rangli ignasimon kristallga ega. (suyuql. harorati 197 
o
S). Suvda oson eriydi. Bunda xromat 
kislotasi hosil bo‘ladi.  
K
2
Cr
2
O
7
+H
2
SO
4
=K
2
SO
4
+2CrO
3
+H
2
O 
CrO
3
+H
2
O=H
2
CrO
4
   
Bu kislota erkin holda olinmagan. Ortacha kuchli kislota. Xromat angidridiga xromat 
kislota va dixromat kislota to‘g‘ri keladi.  
2H
2
CrO
4
 = H
2
Cr
2
O
7
 + H
2
O  
Suyultirish ortishi bilan muvozanat H
2
CrO
4
 tarafiga qarab suriladi.  
Xrom (VI) oksidi zaharli. Natriyli yoki kaliyli xromat texnikada xromli temirtoshni soda, 
potash yoki ohak bilan kuydirib olinadi.  
4Cr
2
FeO
4
 + 7O
2
 +
 
8Na
2
CO
3
 = 8Na
2
CrO
4
 + 2Fe
2
O
3
 + 8CO
2
 
Na
2
Cr
2
O
7
 + Na
2
CO
3
 =2 Na
2
CrO
4
 + CO
2 

 
 
160 
Agar xrom (III) oksidiga ishqor va oksidlovchi qo‘shilsa, xromatlarga o‘tadi:  
Cr
2
O
3
 +3 NaNO
3
 +
 
4NaOH = 2Na
2
CrO
4
 + 3NaNO
2
 + 2H
2
O   
Agar natriy xromatga kislota qo‘shilsa, muvozanat chapga suriladi. Agar ishqor qo‘shilsa, 
muvozanat o‘ngga suriladi:  
2Na
2
CrO
4
 + H
2
SO
4 
= Na
2
Cr
2
O
7
 + H
2
O + Na
2
SO
4 
Na
2
Cr
2
O
7
 + 2NaOH =2Na
2
CrO
4
 + H
2
O 
Dixromat kislota tuzlari ayniqsa kislotali muhitda juda kuchli oksidlovchidir: 
3H
2
S + K
2
Cr
2
O
7
 + 4H
2
SO
4
 = S + Cr
2 
(SO
4
)
3
 + 7H
2
O + K
2
 SO
4
  
H
2
S orniga KJ,Na
2
SO
3
,NaNO
2
 olish mumkin. 
Xromatlar xromning (III)  tuzlarini ishqoriy sharoitda oksidlab oson olinadi: 
2CrCl
3
 + 3H
2
O
2
 + 10KOH = 2K
2
CrO
4
 + 6KCl + 8H
2
O 
H
2
O
2
 o’rniga boshqa oksidlovchilar NaNO
3
,KClO
3
 ishlatish mumkin..  
Bixromatlar olish uchun xrom (III)  tuzlariga kislotali muhitda kuchli oksidlovchilar 
PbO
2
, KMnO
4
, NaBiO
3
 ta‘sir ettiriladi.. 
2Cr(NO
3
)
3
 + 3NaBiO
3
 + 6HNO
3
 = H
2
Cr
2
O
7
 + 3NaNO
3
 + 3Bi(NO
3
)
3
 + 2H
2
O 
Xromning peroksid shaklidagi birikmalari ma‘lum. Ular peroksikislotalar deyiladi. 
4CrO
3
 + 2H
2
O
2
 +3 H
2
SO
4
 = H
2
Cr
2
O
8
 + Cr
2
(SO
4
)
3
 + 4H
2
O + 2O
2 
H
2
Cr
2
O
12
- ko’k rangli efirda barqaror. H
3
CrO
8
-qizil rangli. 
                                        
efirda 
K
2
Cr
2
O
7
+4H
2
O
2
+H
2
SO
4
=2CrO
5
+K
2
SO
4
+5H
2
O 
Reaksiya paytida efir qavatining siyoh rangga bo‘yalishi kuzatiladi. 
Xromning birikmalaridan CrO
2
Cl
2
 qizil qo‘ng‘ir rangli suyuqlik( suyuq. harorati -96,5 
o
S, qaynash harorati 117 
o
S). 
CrO
2
Cl
2
 +2 H
2
O = H
2
CrO
4
 + 2HCl 
K
2
CrO
4
 kaliy xromat suvsiz kristallanadi.Suvda yaxshi eriydi (20 
o
S da 100 g suvda 62,9 
g tuz eriydi). Na
2
CrO
4 
kristallari tarkibida   4, 6, 10 molekula suv ushlaydi. Uning   suvda 
eruvchanligi yaxshi. Natriy dixromatga kaliy xlorid ta‘sir ettirilib kaliy dixromat olinadi. 
Suvda yomon eriydigan xromatlar qatoriga PbCrO
4
 va BaCrO
4 
kiradi. Ular sariq bo‘yoq 
sifatida ishlatiladi. 
CrF
6
- kam o‘rganilgan, beqaror,  sariq,  limonga o‘xshash rangli kukun.  MoF
6
 va WF
6
 
ham ma‘lum. 
Xrom va uning analoglari geksakarbonilli neytral komplekslar hosil qiladi [E(CO)
6
].  
Geksakarbonilxrom [Cr(CO)
6
]  rangsiz kristall modda. Metallarning karbonillaridan toza 
metallar olish ucun foydalaniladi.  
MoO
3  
oq-sarg‘ish modda (syuql.harorati 795
o
S), suvda kam eriydi.Bu oksid ishqorlarda 
erib molibdatlar hosil qiladi. Molibdatlarga nitrat kislotasi ta‘sir ettirilsa H
2
MoO
4
 ning 
ignasimon kristallari hosil bo‘ladi. Tabiatda FeWO
4
 va MnWO
4
, CaWO
4
 volframat kislotasining 
tuzlari  uchraydi. WF
6
, WO
3
, WCl
6
 sof holda barqaror moddalardir.  
Qo‟llanilishi. Kaliy dixromat terichilik, tekstil, lak bo‘yoq va farmatsevtika sanoatida 
ishlatiladi. Qo‘rg‘oshin xromat sariq bo‘yoq tayyorlashda ishlatiladi. Kaliy dixromatni to‘yingan 
eritmasi  hamda  konsentrlangan sulfat kislota teng  hajmda aralashtirilsa, xrompik deyiladi. Bu 
aralashma juda kuchli oksidlovchi u  bilan kimyoviy idishlarni yuviladi.  
        Y1  B  guruh  elementlarining  farmatsiyadagi  ahamiyati.  Xrom  va  molibden  muhim 
biologik  ahamiyatga  ega    elementlar  qatoriga  kiradi.  Protein  va  nuklein  kislotalari  tarkibida  
xrom borligi aniqlangan. Xrom organizmda glukoza o‘zlashtirilishi uchun zarur moddadir. Odam 
organizmida 6 g.ga  yaqin  xrom bor. Yurakning ishemik kasalliklarida,   surunkali xolesistitda, 
jigar xastaligida xrom etishmasligi aniqlangan. 
          Molibden  o‘simlik  va  hayvon  organizmlari  tarkibiga  kiradi.  To‘qimalarda  molibden  azot 
almashinuvi  jarayonlarida  (ksantin  va  purinning  sut  va  jigarda  oksidlanishi)    katalizator 
vazifasini bajaradi. 
           Mis,  rux,    marganes  va  temir  bilan  birga    molibden  ham  ―hayotiy  metallar‖  deb  ataladi. 
Molibden organizmda turli komplekslar hosil qiluvchi  moddalar sifatida ishtirok etadi.  

 
 
161 
 
                            18- bob.VII B guruh elementlari                       
           18.1. VII B elementlarining umumiy tavsifi 
 Marganes, texnitsiy va reniy YII guruh qo‘shimcha guruhini tashkil etadi. Bu guruhcha  
elementlarining asoiy xossalari   37-jadvalda keltirilgan. Metallarning atom radiusi marganesga 
qarab kamaygan. Ularning elektron tuzulishi  (n-i)d
5
ns
2  
elektron konfiguratsiyaga ega.  
 
37- jadval.YIIB guruh elementlarining eng asosiy kattaliklari 
 
Asosiy kattaliklar 
       Marganes 
   Texnitsiy 
   Reniy 
Suyuql. harorati,
o
S 
Zichligi,g/sm
3
 
Atom massa 
Elektron formulasi 
Atom radusi,nm 
Ionlanish energiyasi       
         M

Me
+
,ev 
Yer 
po‘stlog‘da 
tarqalishi, mol qism 
 
        1245 
          7,44                      
           54,93 
         3d
5
4s
2
 
         0,13 
 
          7,44 
 
            3,2
*
10
-2
     
     2200 
      11,49 
        [99] 
       4d
5
5s
2
 
       0,136 
 
        7,28 
 
       juda kam 
     3190 
      21,04 
         186,2 
          5d
5
6s
2
  
          0,137 
 
           7,88 
 
          8,5
*
10
-9 
 
 
Reniy  va  texnitsiyning  o‘xshash  xossalari  ko‘p.  Shuning  uchun  marganes  ulardan  farq 
qiladi.  Marganes  uchun  +2,+4,+7  oksidlanish  darajasiga    ega  bo‘lgan  birikmalari  barqarordir. 
Lekin  +3,+5,+6  oksidlanish  darajasiga  ega  bo‘lgan  birikmalar  ham  uchraydi.  Texnitsiy  va 
reniyda +7 birikmalar ancha barqaror.  
Mn-Te-Re qatorida kimyoviy faollik kamayadi.  
Marganes  1774  yili  Sheele  tomonidan    ochilgan.  1808  yil  ingliz  olimi  Djon  tomonidan 
toza  holda  olingan.    Re-1925  yili  ochilgan  nodir  element,  uning  mavjudligini  1871  yil  D. 
I.Mendeleyev oldindan(ekamarganes) aytgan. Te-1937 yil sun‘iy yo‘l bilan olingan, Molibdenni 
deytronlar bilan bombardimon qilish natijasida sintez qilingan. 
                          42
98
Mo +  
1
2
D 

 
43
99
Te + 
0
1
n 
Tabiatda marganesning 
25
55
Mn (100%) izotopi uchraydi. Reniyning eng barqaror izotopi 
75
185 
Re (36,07%) ni tashkil etsa, texnitsiyning 15 ta izotopi borligi ma‘lum.
43
99 
Tc eng barqaror 
izotop(yarim emirilsih davri 2*10
5
 yil). 
 
                         18.2. Marganes birikmalari
 
 Marganesning  tabiatda  tarqalishi.    Marganes    pirolyuzit  -  MnO
2
  minerali  holatida, 
braunit-  Mn
2
O
3
,  gausmanit  Mn
3
O
4
,  manganit-  Mn
2
O
3
·H
2
O,  MnSO
3
,  gauerit-MnS
2
,    marganes  
yaltirog‘i – MnS holatlarida uchraydi. 
Xossalari.  Marganes  qattiq,  mo‘rt,    temirga    o‘xshab  ketadi.  Suyuql.  harorati    1245
o
S. 
Marganes 4 ta allotropik shakl o‘zgarish holatida  uchraydi. 

-Mn, 727
o
S gacha barqaror. 

-Mn 
1101
o
S  (bu  ikkala  allotropik  shakl  o‘zgarishlar  ham  alyuminotermiya  usuli  bilan  olinadi.  U 
mo‘rtligi va qattiqligi bilan tasniflanadi). 

-Mn 1101-1137
o
S haroratda mavjud. 

-Mn 1137
o
Sdan 
yuqori haroratda hosil bo‘ladi. 
Marganes  va  uning  analoglari  uchun  oddiy  holda  karbonilli  neytral  komplekslar  
[Me
2
(CO)
10
]
 
formulaga  ega.  Odatdagi  sharaitda    [Mn
2
(CO)
10
]    sariq  qattiq  modda  suyuql. 
harorati 155
 o
S,  oson haydaladi. 
Kimyoviy  xossalari.    Odatdagi    haroratda  barqaror.  Maydalangan  holda  u  oson 
oksidlanadi. Al, Sb, Cu bilan ferromagnitli qotishmalar hosil qiladi. Qizdirilganda galogenlar, S, 
N, P, C, Si bilan birikadi: 
3Mn + N
2 
= Mn
3
N
2                                  
Mn + Cl
2 
= MnCl
2
 

 
 
162 
Marganes  azot,  fosfor  va  kremniy  bilan  o‘zgaruvchan  tarkibli  birikmalar  hosil  qilishi 
ma‘lum:  MnP,  MnP
3
,  Mn
2
P,  Mn
3
P,  Mn
3
C,  Mn
5
C
2
,  Mn
15
C
4
,  Mn
7
C
3
,  Mn
8
C
7
,        MnSi,  Mn
3
Si, 
Mn
5
Si. 
Mn + 2HCl+6H
2
O = [Mn(H
2
O)
6
]Cl
2 
+ H
2

 
Eritmada akvakomplekslar hosil bo‘ladi. 
Qizdirilganda  suvni  parchalaydi.  Konsentrlangan  H
2
SO
4
,  HNO
3
  bilan  xona  haroratida 
ta‘sirlashmaydi, qizdirilganda reaksiyaga kirishadi: 
Mn + 2H
2
SO
4  

 MnSO
4 
+ SO
2 
+ 2H
2
O 
                    kons 
Mn - 2e 
- 

 Mn
2+
                               2   1 
SO
4
2- 
+ 4H
+ 
+ 2e
- 

 SO
2 
+ 2H
2
O       2   1 
 
Mn + 4HNO
3  

 Mn(NO
3
)
2
 + 2NO
2 
+ 2H
2
O 
                    kons
 
Mn - 2e
- 

 Mn
2+
                                 1 
NO
3
- 
+ 2H
+ 
+ e
- 

 NO
2 
+ H
2
O            2 
 
3Mn + 8HNO
3  

 3Mn(NO
3
)
2
 + 2NO
 
+ 4H
2
O 
                    Syul.
 
        Ko‘p metallarning tuzlari va oksidlaridan marganes ularni qaytaradi. 
Mn + CuSO
4 
= MnSO
4 
+ Cu 
Olinish usullari:  Marganes oksidini uglerod bilan qaytarish orqali: 
MnO
2 
+ 2C = 2CO + Mn 
Alyuminotermiya usuli: 3MnO
2 
+ 4Al = 2Al
2
O
3 
+ 3Mn + 391 kkal                           
     Kremniytermiya:             MnO
2 
+ Si = Mn + SiO
2
 
     Marganes  tuzlarining  suvdagi eritmalarini elektroliz qilib  olinadi: 
2MnCl
2 
+2H
2
O  

   Mn+H
2
+Mn(OH)
2
+2Cl
2
 
Metall marganesning qo‟llanilishi. Tarkibida marganes saqlaydigan po‘latlar temir yo‘l 
strelkalari,  o‘q  o‘tmaydigan  tank  korpuslari  qurishda  ishlatiladi.  Uni  asosida  elektr 
o‘tkazuvchanligi  kam  manganat  qotishmasi  olinadi.  (12%  Mn,  84%  Sn,  4%  Ni).  Eng  asosiy 
qotishmasi ferromarganes (6O-90% Mn va 40-10% Fe). 
Oz  miqdorda  marganes  alyuminiyning  qotishmalariga  qo‘shiladi.  U  oz  miqdorda 
tuproqda, mineral suvlarda, o‘simlik va tirik organizmlarda bo‘ladi. 
Texnitsiy  korroziyaga  chidamli,  neytronlar  ta‘siriga  barqaror,  shuning  uchun  atom 
reaktorlarida  qurilish  materiali  sifatida  ishlatiladi.    Reniy    elektrotexnikada  va  kimyoviy 
jarayonlarda samarali katalizator sifatida ishlatiladi. 
Marganes  birikmalari.  Kislorod  bilan  quyidagi  birikmalari  ma‘lum:  MnO    va  Mn
2
O
3
 
asosli, MnO
2
  amfoter, MnO
3
   va Mn
2
O
7
 kislotali. 
 
MnO 
Mn
2
O
3
 
MnO
2
 
MnO
3
 
Mn
2
O
7
 
qaytaruvchi 
amfoter 
 
oksidlovchi 
   Mn(OH)
2              
Mn(OH)
3                 
Mn(OH)
4
            H
2
MnO
4                     
HMnO
4  
 
Marganesning  (II)  birikmalari.  Marganes  (II)  oksidi  MnO-  yashil  kukun, 
suyuql.harorati  1780
o
S,  suvda  erimaydi.  O‘zgaruvchan  tarkibga  ega(MnO-MnO
1,5
).  Yuqori 
oksidlarini vodorod bilan qaytarish orqali olinadi: 
H
2
+MnO
2
=H
2
O+MnO 
tuzlarni qizdirish orqali: 
MnCO
3 


t
 
MnO + CO
2
 
MnC
2
O
4 


t
 
MnO + CO + CO
2
 

 
 
163 
Marganes  (II)  tuzlari    qattiq  holda  pushti  rangli,  lekin  eritmalari  rangsiz.  Ular  odatda 
marganes(IY) tuzlariga kislota ta‘sir qilib olinadi. 
MnO
2 
+ 4HCl = MnCl
2 
+ Cl
2

 + 2H
2
O 
2MnO
2 
+ 2H
2
SO
4 
= 2MnSO
4 
+ O
2

 + 2H
2
O 
Mn + 2HCl = MnCl
2 
+ H
2

 
Mn(NO
3
)
2 

 MnO
2 
+ 2NO
2

 
 Mn(II) tuzlariga ishqorlar ta‘siridan marganes(II) gidroksidi hosil bo‘ladi:      
Mn(NO
3
)
2 
+ 2KOH = Mn(OH)
2

 
+ 2KNO
3 
Oq cho‘kma (Mn(OH)
2

)
 
 oksidlanib qorayib qoladi: 
2Mn(OH)
2 
+ 2H
2
O + O
2 
= 2Mn(OH)
4 
Mn(OH)
2 
+ 2H
2
O -2e
- 

 Mn(OH)
4 
+ 2H
+           
2 
O
2 
+ 2H
2
O + 4e
- 

 4OH
-                                        
       1 
6Mn(OH)
2 
+ O
2 
= 2Mn
2
MnO
4 
+ 6H
2
O 
Yuqorida keltirilgan reaksiyalar Mn(OH)
2
 ning  beqarorligini ko‘rsatadi. 
 Kuchli  oksidlovchilar  ta‘sirida  Mn
2+
  birikmalari  qaytaruvchilik  xossasini  namoyon 
qiladi.  Ishqoriy  muhitda  oksidlansa  manganatlar,  agar  kislotali  muhitda  oksidlansa 
permanganatlarga o‘tishi ma‘lum: 
3MnSO
4
+2KClO
3
+12KOH

3K
2
MnO
4
+2KCl+3K
2
SO
4
+6H
2
O 
Mn
2+ 
+ 8OH
- 
-4e
- 

 MnO
4
2- 
+ 4H
2
O      3 
ClO
3
- 
+ 3H
2
O + 6e
- 

 Cl
- 
+ 6OH
-
          2 
2MnSO
4 
+ 5PbO
2 
+ 6HNO
3 
= 2HMnO
4 
+ 3Pb(NO
3
)
2 
+ 2PbSO
4 
+ 2H
2
O 
Mn
2+ 
+ 4H
2
O -5e
- 

 MnO
4
- 
+ 8H
+
        2 
PbO
2 
+ 4H
+ 
+ 2e
-
  

 Pb
2+ 
+ 2H
2
O        5 
MnCl
2
- gazlamalarni jigar rangga bo‘yash uchun ishlatiladi. 
MnS  qovoq rangli qattiq modda. Uni olish uchun  marganes(II)  tuzlariga sulfidlar ta‘sir 
ettiriladi: 
MnSO
4 
+ Na
2
S = Na
2
SO
4 
+ MnS

qora rangli
 
2MnS + 6H
2
O + O
2  
= 2Mn(OH)
4 
+ 2H
2
S 
MnS + 4H
2
O - 2e
- 

 Mn(OH)
4 
+ H
2
S + 2H
+
  
   
 
 
2 
O
2 
+ 2H
2
O + 4e
- 

 4OH
-
                                    1 
MnSO
4
 oson qo‘sh tuzlar hosil qiladi: K
2
SO
4
·MnSO
4
·6H
2
O 
Al
2
(SO
4
)
3
·MnSO
4
·24H
2
O  gazlamalarni  bo‘yashda  ishlatiladi.  Marganes(II)  ning  ko‘p 
tuzlari suvda yaxshi eriydi (MnS, MnF
2
, Mn
3
(PO
4
)
2
, MnCO
3
 lardan tashqari). 
Suvdagi  eritmada  akva  komplekslar  hosil  qiladi.  [Mn(H
2
O)
6
2+
]  ning  hosil  bo‘lishi 
kislotalar  ishtirokida  tezlashadi.  Anion  komplekslardan  erkin  holda  K
4
[Mn(OH)
6
], 
Ba
2
[Mn(OH)
6
] ajratib olingan. K
4
[Mn(CN)
6
], K
4
[MnF
6
], K
2
[MnCl
6
] kabi eruvchan komplekslar 
ma‘lum, ular suyultirilgan eritmalarda oson parchalanadi. 
2Mn(OH)
2 
+ O
2 
= 2H
2
MnO
3 
-metamanganat kislota 
Mn
2+ 
- 2e
- 

 Mn
4+              
    2 
O
2    
+ 4e
- 

 2O
2-
                1 
               
 
4MnO
2

2Mn
2
O
3
+O
2
 
6Mn
2
O
3

4Mn
3
O
4
+O
2
 
 

 
 
164 
 
Mn
2+                            
Mn
4+                              
Mn
2+ 
 
O=Mn-O-O-Mn=O                   Mn
2
O
3
-qora rangli  
MnMnO
3
                                  Mn
2
O
3
*Н
2
О-manganit 
 
 
O                       O 
 
O                       O 
 
Marganes(III) birikmalari. Tabiatda Mn
2
O
3
 braunit holatida uchraydi. Qora tusli qattiq 
modda. Uning suyql. harorati 1650
o
S. MnO
2
 ni yuqori haroratda (600-900 
o
S) qizdirib olinadi: 
4MnO
2
=2Mn
2
O
3
+O
2
                     3 MnO
2
=Mn
3
O
4
+O
2
 
Marganes(III)  gidroksid  MnO(OH)  tarkibga  ega  deb  ham  qaraladi.  Marganes  oksidlari 
ichida  eng  barqarori  Mn
3
O
4
  bo‘lib,  bunday  tarkib  H
4
MnO
4
  kislota  tuzi  Mn
2
MnO
4   
sifatida 
qaralishi mumkin.