Farmatsevtika o‟quv instituti talabalari uchun adabiyoti

Marganes  (IV)  birikmalari.  Mn(OH)
4
-  amfoter  modda,  bunday  birikmalar    ikki  xil 
boladi:  
I-guruhga  Mn
4+ 
birikmalari.  Ular  3  valentli  marganes  birikmalaridan  beqarorroq.  Eng 
barqarori  Mn(H
2
AsO
4
)
4
  va  disulfid  MnS
2
-gausrit.  MnS
2
-  jigar  rangli  qattiq  modda.  Odatdagi 
sharaitda  barqaror.  Qizdirilsa  MnS  va  S  ga  parchalanadi.  Marganesning  kompleks  birikmalari 
ancha barqaror:   Me
2
[MnF
6
]. 
MnO
2
-qora    qo‘ng‘ir    rangli,    o‘zgaruvchan  tarkibga  ega,  amfoter  oksid.  530
o
S  gacha 
qizdirilsa o‘zidan kislorod ajratadi. Suvda erimaydi, qizdirilsa ko‘p kislotalar ta‘siriga chidamli:              
                         MnO
2
+CaO=CaMnO
3
 
 2-guruhga  orto-  va  metamarganes  kislotalarining  H
4
MnO
4
(ortomanganit),  H
2
MnO
3 
(metamanganit)  tuzlari  kiradi.  Bu  kislotalar  erkin  holda  olinmagan,  lekin  ularning  tuzlari 
ma‘lum: 
 Mn
3
O
4   =  
2MnO·MnO
2
 
Marganes(IY) oksidining qaytarilishi: 
  MnO
2
  + 4HCl = Cl
2
 + MnCl
2
 + 2H
2
O 
 Marganes (IY)  oksidining kislotali muhitda oksidlanishi :  
 2MnO
2
 + 3PbO
2
 + 6HNO
3 
=
 
2HMnO
4
 + 3Pb(NO
3
)
2 
+ 2H
2
O 
 
MnO
2 
+
 
2H
2
O - 3e = MnO
4
-
 + 4H
+       
  2
 
 
PbO
2  
+ 4H
+
 + 2e = Pb
2+
 + 2H
2
O          3 
 
Mn
+5
  birikmalari.    H
3
MnO
4
      beqaror  va  mavjud  emas,  shu  paytgacha  olinmagan.  Bu 
kislotaning tuzlari Na
3
MnO
4 
 va  K
3
MnO
4 
olingan. 
Mn
+6 
  birikmalari.  MnO
3
        va  H
2
MnO
4
    erkin  holda  olinmagan,  ular  beqaror. 
Manganatlar metall holidagi, yoki marganes oksidlari, tuzlarini  kislorod bilan ishqor ishtirokida 
suyuqlantirib olinadi. 
MnO
2
 
+
 
KNO
3 
+ 2KOH = K
2
MnO
4
 + KNO
2
 + H
2
O
 
 
3MnO
2 
+ KClO
3  
+ 6KOH = 3K
2
MnO
4
 + KCl + 3H
2
O  
Neytral va kislotali muhitda disproportsiyalanish reaksiyasi ketadi: 
3K
2
MnO
4
 + 2H
2
O = 2KMnO
4
 + MnO
2 
+ 4KOH 
2K
2
MnO
4 
+ Cl
2 
= 2KMnO
4 
+ 2KCl 
Mn
+7 
birikmalari.  Mn
2
O
7
    permanganat  kislota  tuzlariga  konsentrlangan  sulfat  kislota 
ta‘sir  ettirib  olinadi.  Mn
2
O
7
  qora-yashil  rangli  modda  bo‘lib,  syuql.harorati  5,9
o
S.    Odatdagi 
sharaitda Mn
2
O
7
 qo‘ng‘ir yashil rangli moysimon suyuqlik. 
H
2
SO
4 
+ 2KMnO
4 
= K
2
SO
4 
+ H
2
O + Mn
2
O
7
 
Mn
2
O
7
 
=
  
2MnO
2 
+ 3O 
Mn
2
O
7
+H
2
O=2HMnO
4
 

 
 
165 
Kislota  va uning tuzlari eritmasi pushti rangli. Juda kuchli kislota, faqat suvdagi eritmada 
20% gacaha mavjud, 0,1 n eritma uchun 

=93%. 
Agar  kristallik  kaliy  permanganatga    2-4  tomchi  kons.  sulfat  kislota  qo‘shilib,  shisha 
tayoqcha bilan aralashtirilsa  va bu tayoqcha efir yoki spirt bilan ho‘llangan paxtaga tegizilsa u 
darhol  o‘z-o‘zidan  alanga  berib  yonib  ketadi.  Juda  kuchli  oksidlovchi.  Ko‘p    yonadigan 
moddalar - qog‘oz, spirt, efir  bu oksidga tegishi bilan o‘z-o‘zidan yonib ketadi. 
KMnO
4 
  deyarli  qora  rangdagi  kristal    modda,  suvda  erisa  qizg‘ish  pushti  rang  hosil 
qiladi.  200
o
S    haroratda  parchalanadi.  Bu  reaksiya  laboratoriyada  kislorod  olish  uchun  
ishlatiladi: 
2KMnO
4
=K
2
MnO
4
+MnO
2
+O
2
 
Texnikada  kaliy  permanganatning  olinishi.  Marganes  (IV)  oksidiga    KOH  bilan 
kislorod qo‘shib olinadi. 
4MnO
2 
+ 4KOH + 3O
2 
= 4K
2
MnO
4 
+ 2H
2
O  
3K
2
MnO
4 
+ 2CO
2  
= 2KMnO
4 
+ 2K
2
CO
3 
+ MnO
2
 
2K
2
MnO
4 
+ Cl
2 
= 2KMnO
4
 + 2KCl 
Texnikada KMnO
4
 organik moddalarni oksidlovchi agent sifatida ishlatiladi. Shuningdek 
jun,  gazlamalarni  oqartirishda  ham  ishlatiladi.  Permanganatlar  bilan  oksidlash  sharoitga    qarab 
har xil ketadi.  
                                         

     H
+ 
   → Mn
2+
(rangsiz) 
           MnO
4
-
  (pushti) 

   H
2
O  →  MnO
2  
(qo‘ng‘ir)
  
 
                                                                 

     
OH
-
   
→  MnO
4
 2- 
(yashil) 
Kaliy permanganatning oksidlovchilik xossalari: 
 2KMnO
4 
+ 5Na
2
SO
3 
+ 3H
2
SO
4 
= 2MnSO
4 
+ 5Na
2
SO
4 
+ 3H
2
O + K
2
SO
4
 
2KMnO
4 
+ 3Na
2
SO
3 
+ H
2
O = 2MnO
2 
+ 3Na
2
SO
4 
+ 2KOH 
2KMnO
4
 + Na
2
SO
3 
+ 2KOH = 2K
2
MnO
4 
+ Na
2
SO
4 
+ H
2
O  
Bu yerda natriy sulfit o‘rniga kaliy yodid, natriy tiosulfat, kaliy nitrit, H
2
S yoki istalgan 
boshqa qaytaruvchini  olish mumkin. 
 
     18.3. Texnetsiy va reniy to‟g‟risida qisqacha ma‟lumot           
Reniy  1925  yilda  ochilgan.  CuReS
4
  jezkazganit    minerali  holida  uchraydi.  Texnetsiy 
1937 yilda  radioaktiv holda olingan.  
Texnitsiy  va  reniy  uchun  (II)  valentli  birikmalar  uchramaydi.Texnitsiy  va  reniyning 
MeO
2
,  MeCl
4
,  K
2
MeO
3
,  K
2
MeF
6
  birikmalari  ma‘lum.  Texnitsiy  (IY)  marganes  va  reniy    (IY) 
valentli birikmalaridan barqarorroq. Reniy (III) oksidi qora rangli. 
ReO
2
 
qora  rangli.    ReO
3
  qizil  rangli(suyuql.  harorati  160
o
S).  Re
2
O
7
  sariq 
rangli(suyuql.harorati  296
o
S).  Eng  barqaror  oksidi  reniy  (VII)  oksidi  va  perrenat 
kislotasi(HReO
4
). Texnetsiy ko‘p xossalari bilan reniyga o‘xshash. 
Texnitsiy va reniyning nitrat kislotasi bilan ta‘sirida ularning kislotalari hosil bo‘ladi: 
3Tc+7HNO
3
=3HTcO
4
+7NO+2H
2
O 
Re
2
O
7
 va Te
2
O
7
 ularni oddiy moddalarni oksidlashda olish mumkin. 
HTcO
4
  qizil  kristal  modda.  HMnO
4
-HTcO
4
-HReO
4
  qatorida  kislotalar  kuchi  kamayadi. 
MnO
4
-
 pushti-siyoh,TcO
4
-
 pushti,ReO
4
-
 rangsiz. 
Tibbiyotdagi  ahamiyati.  Kaliy  permanganat  to‘q  pushti-siyoh  rangli  eritma    hosil 
qiladigan  kristall  qattiq  modda.  Davlat  farmakopeyasiga  kiritilgan.  Odatda  tashqaridan  surish 
uchun  va  eritmalar  holida    ishlatish  uchun  buyuriladi.  Dezinfektsiya  qiluvchi  va  kuchli 
oksidlovchi  modda.    Farmatsevtik  analizda  temir  tuzlari,  iodidlar,  nitritlar  va  boshqalarni 
aniqlash uchun ishlatiladi.  
Marganes(II) sulfat va marganes(II) xlorid kamqonlikni davolashda tavsiya etiladi. 
Marganes  tirik  organizmlar  uchun  zarur  bo‘lgan  hayotiy  muhim  10  ta  biogen 
elementlardan  biri  hisoblanadi.  Kishi  tanasida  12  mg  (1,6
*
10
-5%
)  chamasi  marganes  bor.  U 
asosan  suyakda(43%)  ,  qolgan  qism  marganes  miya  va  yumshoq  to‘qimalarda  tarqalgan. 
Organizmda  marganes  oqsillar,  nuklein  kislotalar,  ATF  va  alohida  aminokislotalar  bilan 

 
 
166 
kompleks hosil qilgan bo‘ladi. Arginaza, xoliesteraza, fosfoglukomutaza, privatkarboksilaza kabi 
qator  fermentlar  tarkibida  marganes  bor.  Magniy  va  marganes  ionlari  nukleaza  fermentining 
aktivligini oshiradi.  Marganes ruxning  o‘rnini olib tarkibida rux tutgan fermentlarning katalitik 
xossalariga kuchli ta‘sir etadi. 
 Texnisiyning  organizmdagi  roli  to‘g‘risida  ma‘lumotlar  yo‘q.  Texnisiy  biofosfanatlar 
bilan birga radio-izotopli tahlilda ishlatiladi.  
 
 
 
 
                          19-bob.  VIII B guruh elementlari 
             19.1.  VIII B guruh  elementlarining umumiy tavsifi 
VIII B guruh elementlari tarkibiga uchta uchlik elementlari kiradi. Birinchi uchlik temir, 
kobalt    va  nikel  kirib,  ikkinchi    uchlik  ruteniy,  rodiy  va  palladiy  kiradi.  Uchinchi    uchlik 
elementlari  bo‘lsa  o‘z  tarkibiga  osmiy,    iridiy  va  platinani  oladi.  Bulardan  Fe,  Co,  Ni  temir 
oilasini, qolganlarini  platina metallari deyish mumkin. 
Bu  guruh    elementlarining  tashqi  qavatida  ikkitadan  elektron  bor.  Tashqaridan  ikkinchi 
qavatda    esa  5    tadan  10  tagacha    elektron  bo‘lib  ularning  almashinishda  eng  ko‘pi  bilan  8  ta 
elekron  ishtirok etadi. Barcha elementlarning d orbitallari to‘lmagan, faqat Pd da d- orbitallari 
elektronlarga to‘lgan hisoblanadi. Pd da elektron qulashi sodir bo‘lgan (5s dan elektronlar 4d ga 
o‘tgan). Bu guruhchada gorizontal o‘xshashlik nihoyatda kuchli. 
Fe         3d
5
4s
2
 
Co          3d
6
4s
2
 
Ni            3d
7
4s
2
 
Re        4d
7
5s
1
 
Os         4f
14
5d
6
6s
2
 
Rh          4d
8
5s
1
 
Ir            4f
14
5d
7
6s
2
 
Pd             4d
10
5s
0
 
Pt               4f
14
5d
9
6s
1
 
 
VIII  B  guruh  elementlari  ichida  temir,  kobalt  va  nikelning  xossalarida  o‘xshashlik 
kuzatiladi. Bu metallarning asosiy kattaliklari jadvalda keltirilgan. 
Bu elementlarning 3d-elektronlari yadro bilan ancha mustahkam bog‘langan. Shu sababli 
bu  elementlarning    yuqori  oksidlanish  darajasiga  ega  bo‘lgan  birikmalari  beqarordir.  Bu 
elementlar  oksidlari  MeO,  Me
2
O
3
,  gidroksidlari  Me(OH)
2
  va  Me(OH)
3
  formulaga  ega. 
Temirning +3, kobalt va nikelning esa +2 birikmalari barqarorroq. 
 
38-jadval. Temir oilasi elementlarining asosiy kattaliklari 
Asosiy kattaliklar 
       Temir 
   Kobalt 
   Nikel 
Suyuql. harorati,
o
S 
Zichligi,g/sm
3
 
Atom massa 
Elektron formulasi 
Atom radusi, nm 
Ionlanish energiyasi       
         M

Me
2+
 
      Yer 
po‘stlog‘ida 
tarqalishi,mol qism 
 
        1539 
             7,87 
          55,847 
         3d
6
4s
2
 
         0,126 
 
          7,893 
 
            2,0     
     1492 
          8,84 
        58,933 
       3d
7
4s
2
 
       0,125 
 
        7,87 
 
        1,5
*
10
-3
 
      1455 
         8,91 
         58,71 
          3d
8
4s
2
  
          0,124 
 
           7,635 
 
         3,2
*
10
-3 
 
                       
 
 
                           19.2.Temir birikmalari 
Tabiatda  uchrashi.  Temir  qadimdan  ma‘lum  bo‘lgan  elementlardan  biridir.  Bu  metal 
to‘grisida  ma‘lumotlar  eramizdan  oldingi  2500-3000  yil  ilgari  uchragan.          Temir  eng  ko‘p 
tarqalgan  kimyoviy  elementlardan  biri  hisoblanadi.  Uning  yer  po‘stlog‘idagi  mol    ulushdagi   
miqdori 2% ga ga boradi. U  tuproq, har xil minerallar, gemoglobin, xlorofil  tarkibida  bo‘ladi. 

 
 
167 
Temirni  kometalarda,  saturn  halqasida  va  quyoshda  borligi  aniqlangan.  Temir  erkin  holda 
meteoritlar tarkibida uchraydi. 
 Temirning  eng  muhim  rudalari.  Magnitli  temirtosh  yoki  magnetit  Fe
3
O
4, 
bunda 
temirning miqdori 73  % ga boradi.  Qizil temirtosh  yoki  boshqacha  gematit- Fe
2
O
3 
(60%)     va 
qo‘ng‘ir  temirtosh  yoki    limonit  Fe
2
O
3
  *nH
2
O  (60%).  Temir  shpati    yoki    FeCO
3
-siderit  ham 
ma‘lum.  Eng  ko‘p  uchraydigan  birikma    temirli  kolchedan    yoki  pirit  FeS
2
.Temir 
gemoglobinning asosiy qismi hisoblanadi. 
Fizik  xossalari.  Kimyoviy  toza  temir  oq  kumushsimon  metall.  U  alyuminiydan  bir  oz 
qattiqroq. Oltin va kumushga nisbatan yumshoq. 
 Temirni to‘rtta allotropik  shakl o‘zgarishlari  ma‘lum. Bularga  

, 

  , 

   va  

- temirlar 
kiradi. 

  temir  769
o
  C  gacha  , 

  temir  esa  910 
o
C
 
gacha  , 

-  temir  1400 
o
C  va   

  -(to‘rttnchi  
shakl o‘zgarish) 1510 
o
C gacha mavjud. Agar temir tarkibida C,Si,  Mn bo‘lsa  allotropik shakl 
o‘zgarishlar aralash  holida bo‘ladi. 
Toza temir suyuqlanish harorati 1539
o
C, lekin 600
o
C da yumshoq bo‘lib qoladi.  1000
o
  C 
da  sim qilib cho‘zilishi va bir-biriga ulanishi mumkin. 
Olinish usullari.  Laboratoriya sharoitida temir uning tuzlari eritmalarini elektroliz qilib 
olinishi mumkin. Buning uchun temir(II) yoki temir (III) xlorid eritmasi elektroliz qilinadi. Agar 
elektroliz  oddiy  sharoitda  o‘tkazilsa,  olingan  temir  tarkibida  ko‘p  vodorod  eriydi.  Jarayonni 
yuqori  haroratda  olib  borib  katodda  temirni  toza  qavatini  hosil  qilish  mumkin.  Bunda  ularni 
tarkibida vodorod bo‘lmaydi. 
Temir oksididan vodorod bilan qaytarib: 
Fe
2
O
3 
+ 3H
2 
 = 2Fe  + 3H
2
O  
 Havosiz joyda pentakarbonil temirni qizdirish orqali: 
[Fe(CO)
5
]      = Fe   +   5CO  
Texnikada  temir  rudalaridan  cho‘yan  olinadi.  Uning  suyuqlanish  harorati  1100
o
C. 
Cho‘yan  tarkibida  95%  temir,  1,7%  dan  ortiq  uglerod  hamda  oltingugurt,  fosfor,  kremniy  va 
marganes bo‘ladi. Domna jarayonida  quyidagi reaksiyalar sodir bo‘lib cho‘yan hosil bo‘ladi: 
3Fe
2
O
3
+CO= 2Fe
3
O
4
 + CO
2
 
Fe
3
O
4
+CO=3FeO+CO
2
 
FeO+CO=Fe+CO
2 
 
Kimyoviy  xossalari.  Namlangan  havoda  temir  tez  qorayib  qoladi.    Suvda  quyidagi 
reaksiya sodir bo‘ladi: 
2Fe + 3/2O
2
  + nH
2
O = Fe
2
O
3*
nH
2
O  
3Fe + 2O
2 
+ nH
2
O = Fe
3
O
4*
nH
2
O 
Kislotalardan vodorodni siqib chiqaradi: 
Fe + 2HCl = FeCl
2 
+ H
2
 
Fe + H
2
SO
4 
= FeSO
4 
+
 
H
2 
Temir  suyultirilgan  nitrat  kislota  bilan  NO,  NO
2
,  N
2
  N
2
O  yoki  juda  syultirilgan  bilan 
NH
4
NO
3
 (34-rasm) hosil qiladi: 
 

 
 
168 
 
34-rasm. Temir bilan qaytarilishda nitrat kislota konsentratsiyasining qaytarilish 
mahsulotlariga ta‘siri. 
  
Fe  + 4HNO
3 
= Fe(NO
3
)
3 
+ NO + 2H
2
O 
Konsentrlangan sulfat kislota bilan qaynatilganda SO
2
 hosil qilishi kuzatiladi: 
2Fe + 6H
2
SO
4 
= Fe
2
(SO
4
)
3
 + 3SO
2
 + 6H
2
O 
100  %li  konsenrlangan  sulfat  kislota  temirni  passivlashtiradi.  Yuqori  konsentratsiyali 
nitrat kislota ham temirni passivlashtiradi. 
Xlor ishtirokida temirning (III) birikmalari olinadi: 
2Fe + 3Cl
2 
= 2FeCl
3 
Oltingugurt bilan sulfidlar hosil bo‘ladi: 
Fe + S = FeS 
Azot va fosfor  temir bilan fosidlar, nitridlar hosil qilib, ular metallarga xos birikmalardir: 
Fe
2
N, Fe
4
N, Fe
3
Si ,     Fe
3
P,  Fe
2
P. 
Temir  vodorod  bilan  gidridlar  hosil  qiladi.  Bular  quyidagilar  FeH,    FeH
2
,        FeH
3
      va   
FeH
6  
gidridlar hosil bo‘ladi.   
Fe
0 
  birikmalari.  Agar  temir  kukuni    ustidan  150-200  haroratda  1
*
10
4
-2
*
10
4
    kPa 
bosimda  CO o‘tkazilsa pentakarboniltemir hosil bo‘lishi aniqlangan: 
               Fe+5CO=[Fe(CO)
5
] 
  Bu birikma uchuvchan sariq rangli suyuqlik (suyuqlanish. -20
o
S, qayn. harorati 103 
o
S), 
organik  erituvchilarda  yaxshi  eriydigan,  lekin  suvda  erimaydigan  modda.  Temirning  yana  ham 
murakkab  tarkibli  karbonillari  olingan:  [Fe
2
(CO)
9
],  suyuql.  100
o
S.  Bu  birikma  ikki  yadroli 
kompleks  hisoblanadi.  Temirning  nitrozillari    [Fe(NO)
5
]  ham  olingan.  Shunga  o‘xshash 
birikmalar Ru, Os, Ni uchun ham xos hisoblanadi.  
Fe
+2
    birikmalari.  FeO  oson  oksidlanadigan  qoramtir  tusli  kukun.  U  temirning 
birikmalarini  parchalab  olinadi: 
              FeCO
3  
= FeO + CO
2
 
              FeSiO
3  
= FeO + SiO
2
 
Temir (II) gidroksidini olish uchun:  
FeSO
4 
+ 2NaOH = Fe(OH)
2

 
+ Na
2
SO
4
  
 
Fe(OH)
2
  och  ko‘kimtir  rangli  kukun,  u    havoda  tez  qorayadi,  va  oxiri  qo‘ng‘ir  rangli 
temir (III) gidroksidga aylanadi: 
 4Fe(OH)
2

+2H
2
O+O
2
= 4Fe(OH)
3

 
 Temir  (II)  tuzlari  oson  gidrolizga  uchraydi.  NaOH  va  qizil  qon  tuzi  Fe
2+
  ionini  ochish 
uchun ishlatiladi: 
FeCl
2
+K
3
[Fe(CN)
6
]=KFe[Fe(CN)
6
] 

 +2KCl 

 
 
169 
Hosil bo‘lgan tuz  turnbul ko‟ki deyiladi. 
2FeSO
4 
+ 2H
2
O = (FeOH)
2
SO
4 
+ H
2
SO
4
 
Temir kuporosi   FeSO
4*
7H
2
O. 
Temir sulfatni suvli eritmalari qaytaruvchi sifatida ishlatiladi. 
6FeSO
4 
+ 2HNO
3 
+ 3H
2
SO
4 
= 3Fe
2
(SO
4
)
3 
+ 2NO + 4H
2
O 
10FeSO
4 
+ 2KMnO
4 
+ 8H
2
SO
4 
= 5Fe
2
(SO
4
)
3 
+ 2MnSO
4 
+ 8H
2
O + K
2
SO
4
 
Labatoriyada  Mor  tuzi  ko‘p  qo‘llaniladi:  (NH
4
)
2
SO
4*
FeSO
4
.Temir(II)  deyarli  barcha 
kislotalar  bilan  tuzlar  hosil  qiladi.  Eritmalardan  bug‘latilganda  FeSO
4*
7H
2
O  (temir  kuporosi), 
Fe(NO
3
)
2*
6H
2
O,  FeBr
2*
6H
2
O,  Fe(ClO
4
)
2*
6H
2
O  kabi  kristallogidratlar  hosil  bo‘ladi.  Eritmada  
[Fe(H
2
O)
6
2+
] akva kompleks barqaror. 
Yomon eriydigan tuzlarga FeS-qora rangli, FeCO
3
-oq rangli  kiradi. 
FeSO
4 
zaharli gazlarni ushlab qolish uchun ishlatiladi. Temirning (II) valentli ko‘p tuzlari 
ma‘lum.Fe 
2+
    uchun  koordinatsion    son  6  xarakterli.  [Fe(H
2
O)
6
2+
];    [FeF
6
]
4-
    va  boshqa  ko‘p 
komplekslar  ham ma‘lum.Ularni ichida K
4
[Fe(CN)
6
]-sariq qon tuzi ko‘p ishlatiladi. 
Temirning  anion  kompleksi-ferratlar  beqaror  birikmalardir.  Ular  ko‘proq  qo‘sh  tuzlarga 
o‘xshaydi. Masalan, Me
2
[FeCl
4
],  Me
2
[Fe(CNS)
4
].  Suvsiz  muhitda  va  qaytaruvchilar  ishtirokida 
Fe(OH)
2
  ni  konsentrlangan  ishqorlarda  qaynatib  yashil  rangli  -Na
4
[Fe(OH)
6
]  va  Ba
2
[Fe(OH)
6
] 
olingan. Gidroksiferratlar (II) suvli muhitda tez buziladi.   
Fe 
3+
  birikmalari. Temir (III) oksidi –Fe
2
O
3 
(qora qizil rangdan qizilgacha  o‘zgaradi). 
Temirli  surik,  mumiyo,  oxra  bo‘yoq  sifatida  ishlatilishi  ma‘lum.  Termitli  aralashma  bu 
alyuminiy  va  temir  (II,III)  oksidining  aralashmasi,  bu  aralashma  relslarni  payvand  qilishda, 
aviabombalar tayyorlashda ishlatiladi. Bu aralashma portlashidan ko‘p energiya chiqadi: 
8Al +3Fe
3
O
4 
= 9Fe + 4Al
2
O
3
 
Fe(OH)
3 
–qizil-jigar rangli, amfoter xossaga ega, lekin ishqorlarda kam eriydi: 
Fe(OH)
3
+NaOH=NaFeO
2
+H
2
O 
Temir(III) oksidi ishqorlarda suyuqlantirilsa ferritlar hosil bo‘ladi: 
Fe
2
O
3
+2NaOH=2NaFeO
2
+H
2
O 
Temir (III) ga  tegishli bo‘lgan H
3
FeO
3 
(ortoferrit) va HFeO
2
(metaferrit)  kislotalarining 
tuzlari (K
3
FeO
3
, KFeO
2
) olingan. 
Temir (III) ko‘p tuzlar hosil qiladi. 
K
2
SO
4
·Fe
2
(SO
4
)
3
·24H
2
O   achchiq tosh   deyiladi. 
FeCl
3
 tuzlari oson gidrolizga uchraydi. Soda ishtirokida to‘la gidroliz sodir bo‘ladi: 
2FeCl
3 
+ 3Na
2
CO
3 
+ 3H
2
O = 2Fe(OH)
3 

+ 6NaCl + 3CO
2

 
Fe
3+
 birikmalari oksidlovchi xossasini namoyon etadi:  
FeCl
3 
+ 6KI = 2FeI
2 
+ I
2 
+6KCl 
Mg + Fe
2
(SO
4
)
3 
= MgSO
4 
+ 2FeSO
4
 
2FeCl
3 
+ 3Na
2
S = 2FeS

 + S 

+ 6NaCl 
Tibbiyotda  FeCl
3
  qon  to‘xtatuvchi  modda  sifatida  ishlatilishi  ma‘lum.  Bu  tuz  ishqoriy 
metallar  xloridlari  bilan  qo‘sh  tuzlar  hosil  qiladi.  Na[FeCl
4
],    Na
3
[FeCl
6
].    [Fe(NH
3
)
6
]Cl
3
  
Fe(II)ning  ammiakatlaridan  ko‘ra  beqaror. 
Yangi  olingan  Fe(OH)
3
  konsentrlangan  ishqorlarda  eriydi  va  qizil  rangli  gidroksi 
komplekslar hosil qiladi: 
    Fe(OH)
3
+3KOH=K
3
[Fe(OH)
6
]       
Muhim birikmalardan   FeS
2
 pirit hisoblanadi. Pirit ham oksidlovchi va ham qaytaruvchi. 
FeS
2 
+ FeS
2 
= 2FeS + 2S    
       Bu reaksiya oltingugurt olishda ishlatiladi. Pirit disproporsialanish reaksiyasiga kirishadi: 
 6FeS
2 
+ 12KOH = 6FeS + 2K
2
SO
4 
+ 4K
2
S + 6 H
2
O 
906
0
C  da temir karbidlar hosil qiladi ( Fe
3
C).