Anorganik kimyo
n uvchan va suvda erim aydigan m oddalardir. U la r h atto kislotalar
Download 5.87 Mb. Pdf ko'rish
|
n uvchan va suvda erim aydigan m oddalardir. U la r h atto kislotalar b ila n h am t a ’sirlash m ayd i. Ish qorlarnin g su yu q lan m ala rid a h a m erim aydi. M e ( O H ) 4 b irikm alari k u c h siz a so sli xossalarg a ega. A k tin o id la r tuzlari tarkibida 4 — 12 m o lek u la su v u sh la y d i. M e F 4 su vda q iy in eriyd igan q iy in su y u q la n u v ch i birikm alarga kiradi. T h C l4, U C 14, P a C l4, N p C l4 birikm alar o lin g a n . U B r 4 va U I 4 h a m m a ’lu m . A k tin oid lar ich id a + 5 birikm alar Pa, N p va Pu da uchraydi. B u birikm alarda asoslik xossalar kuchli. U , N p , Pu va A m da + 6 birikm alar uchrab, bunday birikm alar x r o m h o s ila la r ig a o 'x s h a b k eta d i. U 0 22+ u r a n il, N p 0 22+ — n ep tu n il, P a 0 22+prataktanil d eyiladi. M asalan , U 0 2( N 0 2) 2 6 H 20 , uranil nitrat uranning en g k o'p tarqalgan birikm asidir. N a 2U 0 4 uranat va N a 2U 20 7 diuranat tuzlari m a ’lum . B u tuzlardan rangli shisha olishda foydalaniladi. + 6 birikm alar u ch u n U 0 2( 0 H ) 2 ga o'x sh a sh a so s turdagi birikm alar m a ’lum . B un d ay birikm alar kislotalar bilan ta’sirlashadi. M asalan , U 0 2C12 uranil xlorid. U —N p — Pu — A m qatorida + 6 b irik m ala m in g barqarorligi kam ayadi. U r a n n in g barqaror ok sid i U 0 3 olin ga n . U F 6 dan U C 16 barqaror h isob lan ad i. N p , Pu va A m da o k sid la n ish darajasi + 7 birikm alari h am u ch ra y d i. M e 3N p 0 5 v a M e 3P u 0 5 birikm alari m a ’lum b o ‘lib , N p 0 2( 0 H ) 3 — qora q o ‘ngir gidroksid olingan . 16.3. IV В guruh elementlari B u gu ru h e le m e n tla r ig a T i, Zr, H f va R f ( R e zerfo rd iy ) kiradi. T itan guruhi elem en tlarin in g tashqi qavatida 2 tadan elektron bor. Tashqaridan ikk in ch i qavatda bo'lsa, yan a ikkitadan elektronlar b or ( d 2). T itan , Zr, H f q iy in su yq la n u vch an m etallar. B u guruh m e ta l larin in g e n g a so siy kattaliklari 34-jadvalda keltirilgan. 3 4 -ja d va l Titan guruhi elementlarining eng asosiy kattaliklari Asosiy kattaliklar Titan Sirkoniy
Gafniy Rexerfordiy* A tom massa Elektron formulasi Suyuql. harorati, °C Z ic hlig i, g / s m 3 Yer p o 's lo g 'id a tarq alishi,% 47,88 3d24 s 2 1668 4 ,5 0 610-' 91,224 4 d 25s2 1855 6,45 2-10-2 178,49 5 d J6s2 2220 13,1 3,2- IO4 [261] 6 d 27s2 2100 18 *taxminiy m a ’lum otlar Bu m e ta lla r k o rroziyaga c h id a m li. M eta llar u stu n i M e 0 2 tarkibli oksid pardasi qoplagan. Bu m etallar konsentrlangan. H N 0 3 da passivlashadi. Sulfatlar, xloridlar, d en giz suvi ta ’siriga ch id am li. Q izdirilganda xlorid k islotad a eriydi. B un d a titan n in g akva k o m p - lekslari h o s il b o'lad i: 2 T i+ 6 H C l+ 12H 20 = 2[Ti(H20 ) 6]Cl3+ 3 H 2 T i, Z r va G f n in g gidridlari kul rang yoki qora rangli m etallga o 'x sh a y d ig a n kukunlardir. S hu m etallarnin g g id rid larid a n kukun h olatd agi m etallar o lin a d i. T i 0 2 k ovalen t b irikm a, lek in T i60 va T i30 — m etallik birikm a h isob lan adi. Bu guruh metallarining karbidlari va nitridlari juda yuqori haroratda (3000—4000°C) suyuqlanadigan birikmalarga kiradi. Karbidlar, nitridlar, silitsidlar o'zgaruvchan tarkibga ega. Tabiatda uchrashi. Yer sharida titan ancha keng tarqalgan. Uning tabiiy minerallariga T i0 2
3
4
2
4
K 2
Juda toza metallar iodidlarni parchalash orqali olinishi mumkin: Til =Ti+2I, 4 2
Titan metallurgiyada qotishmalar holida keng qo'llaniladi. Ferrotitan va ferrosirkoniy tarkibida (50% gacha titan yoki sirkoniy) bo'ladi. Titan issiqqa chidamliligi, korroziyaga bardoshligi tufayli juda kerakli metall hisoblanadi. U kemalar, uchoqlar va yer osti konstruksiyalari tayyorlashda qo'llaniladi. Sirkoniy atom texnikasida ishlatiladi. Titanning birikmalari. Titan (IV) birikmalari keng tarqalgan. TiCl4, T i0 2, TiS2, T i(S 0 4 ) 2
birikmalari ma’lum. T i0 2
1870°C da suyuqlanadigan kukun modda. Bu oksid juda inert. Suvda, kislotalarda, ishqorlarda erimaydi. TiCl 4
kristall panjara hosil qiladi. Titanning galogenli birikmalari uning oksididan olinadi. Oksidga, uglerod va xlor ta’sir ettiriladi: TiO+2C+2C1 =TiCl,+2CO 2 2 4 Titan gidroksidlari o'zgaruvchan tarkibli va T i0 2
mulaga mos keladi. Uning gidroksidi kislotalar ta’siridan oksoxlo- ridlar va oksosulfatlar hosil qiladi: T i0 2
qiladi: T i 0 2+ 6 H F = H 2[T iF 6] + 2 H ,0 Titanning (IV) birikmalari qatoriga K^TiOj, K 4
4
2 T iC l.+ H , = 2 T iC l,+ 2 H C l 4 2 3
2Ti0 2
2
2
3
2
3
3
Eritmada [Ti(H 2
2
3
erimaydi. Ti3+ birikmalari analitik kimyoda keng ishlatiladi. 16.4. У В guruh elementlari V В guruh elementlariga vannadiy, niobiy va tantal kirib, ularning ichida Va va Nb da tashqi qavatda ikkitadan elektronlar, Nb da bo'lsa tashqi qavatda birgina elektroni bor. Bu guruh element larining eng asosiy kattaliklari 35-jadvalda keltirilgan. 35-jadval V В guruh elementlarining eng asosiy kattaliklari Asosiy kattatiklar Vannadiy Niobiy Tantal Atom massasi 50,942 92,906 180,947 Elektron formulasi 3d34s2 4d45sl 5d36s2 Atom radiusi,nm 0,134 0,145 0,146 Ion radiusi, nm (E5+) 0,059 0,066 0,066 Ionlanish energiyasi, E -» E, Ev 6,74 6,88 7,89 Suyuql. harorati, °C 1900 2470 3015 Zichligi, g /sm 3 5,96 8,57 16,6 Yer po‘stlog‘ida tarqalishi, % 1,5-1 O'2 llO -3 2-104 Asosiy guruh elementlaridan farqi elementlarning atom radiusi kichikligi va elementlarning atom hamda ion radiusdagi o ‘ziga xoslik hisoblanadi.Niobiy va tantalning atom radiuslari deyarli bir xil bo'lib qolgan. Vannadiyning oksidlanish darajasi + 2,+ 3+ 4 va +5. Niobiy va tantalning birikmalarda +5 oksidlanish darajasi barqaror hisob lanadi. Vannadiy. Vannadiy yer sharida kam tarqalgan. Polimetall rudalardan vannadiy angidrid (V 2
5
2
5
2
5
3
olinishi mumkin: 2VCl 3
2
2
3
2
5
2
5
5
quyuq suyuqlik. Bu birikma oson anion komplekslar hosil qiladi: K F+VF 5
VOCl 3
gidrolizga uchraydi: 2V0C13+ 3 H 2
2
6
Ishlatilishi. V 2
ishlatilib, shisha olishda, fotografiya va tibbiyotda qo'llaniladi. Niobiy va tantal. Bu elementlar xossalari vannadiyga o'xshab ketadi. Ularning zichliklari katta (8,57 va 16,6 g/sm 3) hamda bu metallar yuqori suyuqlanish haroratiga ega (2500 va 3000°C). Bu metallar xlorid, sulfat, nitrat, perxlorat kislotalar va zar suvi ta’siriga chidamli hamda bu kislotalar bilan ta’sirlashmaydi. Ayniqsa bu xossa tantalda yaqqol ko'rinadi. Bu metallar sirtini oksid pardasi(Ta 2
ftorid va ishqorlarning suyuqlanmalaridagina erishi mumkin. N b 2
5
2
5
2
5
3
KjNbOj va K 2
3
5
kristall moddalardir. Nb va Ta ftoridlarining juda ko‘p anion komplekslari olingan: K[MeF6], K 2
Ishlatilishi. Tantal elektronikada va mashinasozlikda keng ko'lamda ishlatiladi. Tantal tirik organizm to'qimalari bilan ta’sirlashmaganligi uchun undan jarrohlikda singan suyaklarni ulashda foydalaniladi. Bunday tantal simlar uzoq vaqt organizmga hech qanday zarar bermaydi. Niobiy bo'lsa issiqqa chidamli qotishmalar olishda qo'llaniladi. Po'lat tarkibiga 4 % gacha niobiy qo'shilsa, undan bug' qozonlari tayyorlasa bo'ladi. 17-bob. VI В GURUH ELEMENTLARI 17.1. VI В guruh elementlarining umumiy tavsifi Xrom, molibden va volfram VI guruhning qo'shim cha guruhini tashkil etadi. Bu guruh elementlarining umumiy tavsifi 36- jadvalda keltirilgan. Shu qator bo'ylab ionlanish energiyasi va suyuqlanish harorati ortib boradi. Molibden va xrom o'xshash xossalarga ega. Xrom uchun +3 va + 6
oksidlanish darajasi xarakterli, chunki +2 oksidlanish darajasiga ega birikmalar beqaror. Molibden va volframda + 6
oksidlanish darajasiga ega bo‘lgan birikmalar ko‘p uchraydi. Umuman bu guruhcha elementlari uchun 0, + 1, +2, +3, +4 ,+5, + 6
oksidlanish darajasiga ega birikmalari uchrashi kuzatiladi. Oddiy moddalar holatida xrom, molibden va volfram oq ku- mushrang yaltiroq metallardir. Ularning orasida volfram eng yuqori suyuqlanish haroratiga ega. Ularning xossalariga qo‘shimchalar ta’sir etadi. Texnik xrom eng qattiq moddalardan biri bo‘lgan holda toza xrom bunday xossaga ega emas. VI В guruh elementlarining muhim xossalari 36-jadvalda keltirilgan. 36-jadval VI В guruh elementlarining eng asosiy kattaliklari Asosiy kattaliklar Xrom Molibden Volfram Atom massa 52,01 95,95 183,92 Elektron formulasi 3d54s' 4d55s' 5d46s2 Atom radiusi,nm 0,127 0,139 0,140 Ion radiusi,nm 0,035 0,065 0,069 Ionlanish energiyasi 6,8 7,10 8,0 M -> Me" Suyuql. harorati, °C 1875 2620 3380 Zichligi, g /sm 3 7,2 10,2 19,3 Yer p o‘stlog‘ida MO" tarqalishi, % 2-10-2 3-10" H 2
4
2
2
7
Сг+ 6
6
+6
barqarorligi ortadi, lekin oksidlovchilik xossalari zaiflashadi. H 2
4
2
4
2
4
Tabiatda uchrashi. Temirli xromtosh holida uchraydi. Cr 2
4
2) 2
xrom miqdori foizlarda 15% dan 40% gacha boradi. Qo‘rg‘oshinli qizil ruda PbCr0 4
oxra Cr 2
Molibden MoS2-molibdenit tarkibida, volfram bo'lsa — sheelit (CaW 04) va volframit [(Fe,Mn) WOJ holatida uchraydi. Xrom tutgan mineral 1766-y. I.G. Leman tomonidan ochilgan «Sibir qizil qo'rg'oshini» deb atalgan. Xrom dastlab 1797-yilda Vokelen tomonidan bo'yoq modda PbC r0 4
olingan. «Xrom» so'zi «rangli» demakdir. Haqiqatda xromning ko'p birikmalari yonqin rangga ega. Xossalari. Xrom — oq yaltiroq metall, qattiq, mo'rt. U qayta ruvchi, 2 tadan 6
reaksiyalarda sharoitga qarab +2, +3 va + 6
oksidlanish darajasiga ega bo'ladi. Kimyoviy jihatdan passiv element. Buning sababi uning sirti juda yupqa va ko'z ilg'amaydigan pishiq oksid pardaning borligidir. Juda qattiq metall (6=7,2 g/sm 3; 1890°C da suyuqlanadi, 2430°C da qaynaydi). Xrom metali hajmi markazlashgan kub holda kristallanadi. Kristall panjarada koordinatsion son 8
nitrat kislota yoki zar suvi (H N 0 3
Unga odatdagi sharoitda kislorod va nam ta’sir etmaydi. Qizdirilganda sirti oson oksidlanadi: 4Cr+0 2
2
3
3
2 C r + 6 H 20 = 2 C r ( O H ) 3 + 3 H 2 Suyultirilgan HCI da va H 2
4
H N 0 3, zar suvi (1:3 H N 0 3
passivlashtiradi. Lekin HCI da uzoq vaqt qaynatilsa vodorod ajraladi. Keyin bu reaksiya sovuqda ham davom etadi. Passivlangan xrom o'zini nodir metallga o'xshab tutadi. Xromning olinishi. Sof metallni aluminotermiya usuli bilan olish mumkin: 2A1 + Cr 2
3
2
3
2
3
2
Fe(Cr0 2) 2
+ 4C = 4CO + Fe + 2Cr Sanoatda xrom olish uchun temir xromitdan dastlab xrom (III)- oksid olinadi. Buning uchun xromli temirtosh kislorod va soda bilan suyuqlantiriladi. Keyin natriy xromatdan uglerod yorda- mida xrom (III)-oksidi olinadi: 4Cr 2
2
3
2
4
2
3
Download 5.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling