Eksperimental psixologiya

Birinchidan, javoblar varianti imkoniyatlarini maksimal darajada ko’rib chiqish. SHuning bilan birga yarim yopiq savollarda qo’shimcha fikrlar uchun joy ajratiladi. O’zingizni fikringiz... kabi javob varianti bunga misol bo’la oladi. O’zi fikrini izohlash uchun ankyetada joy ajratish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Savolga to’g’ri kyeladigan javob uchun yetarli joy ajratilmasa javobning bunday varianti chyetlab o’tilish holati kuzatiladi.
Ikkinchidan, javob varianlarini shakllantirishda uch asosiy qoidani yoddan chiqarmaslik lozim:
Savolga javob byerishda ryespondyent ko’p holda birinchi javobni byelgilaydi. SHuning uchun 1-qoida birinchi bo’lib variant ehtimolligi past bo’lgan javobni qo’yish lozim. Javob varianti qanchalik uzun bo’lsa shuncha ko’p vaqt talab etiladi. Ryespondyent esa bunga vaqt sarflashdan o’zini tiyadi. 2- qoida javoblar varianti uzunligi imkon darajada bir xil bo’lishi kyerak. 3-qoida javob varianti qanchalik abstrakt bo’lsa uni tanlanish ehtimolligi shunchalik past bo’ladi. Kishilar ko’p hollarda aniq fikrlashadi. Tadqiqotchi uchun aniq tuyulgan savol ryespondyent uchun tushunarsiz bo’lishi mumkin. Har qanday vaziyatda ham bir nyecha fikirlarni bir jumlada izohlash lozim, misol «ish qiziqarli va yaxshi haq to’lanadigan», «ish yaxshi haq to’lanadigan lyekin qiziqarli emas». Buning o’rniga bu ikki (qiziqarli, ish haqqi) jihatlarini yuqoridagi jadvaldagi kabi shkalada baholashni so’rash mumkin.
Mavjud javob variantlarini bir varaqda saqlanib qolinishini ta’minlash zarur. Ryespondyent bir qarashda baholash doirasini qamrab olsin.
Uchunchidan, javoblar variantida barcha ijobiy fikrlar kyetma-kyetligini bir qatorda yoki salbiy javoblar variantini kyetma-kyet bir qatorda ta’minlash mumkin emas. Bunda ryespondyentlar byerilgan bir kyetma-kyetligda o’z variantlarini byelgilashadi.
Ko’pgina hollarda javoblar varianti shunchalik ko’p bo’ladiki, ryespondyentlar oxiriga bormay toliqadi va oxirgi javoblar bilan yuzaki tanishib chiqadi.
Bunday holda ro’yxatdagi variantlarni uchga bo’lib, bir guruhga birinchi javoblar varianti ro’yxatini boshqalariga boshqa ro’yxatni byelgilashni so’rash mumkin. Masalan: Gazyetalar (21 xil gazyeta) ni «doim o’qishidan», «umuman o’qimasligi» baholash sistyemasida 3 guruhga bo’lib so’rash mumkin. 21 xil gazyetani 3ga bo’lamiz: a) 1 dan 7 gacha, b) 8 dan 14 gacha v)15 dan 25 gacha. Ryespondyentlarning birinchi guruhi (a,b,v), boshqasi (b,v,a), uchinchisi (a,b,v), to’rtinchisi (v,b,a), byeshinchisi (b,a,v) va oltinchisi (v,a,b) ro’yxat kyetma - kyetligini byelgilashi mumkin.

1. 
   Savollar javobi variantlarini tanlash qatiy yoki erkin ravishda byelgilanishi mumkin. Bunday holatlarda, ya’ni javoblar tanlash imkoni bir nyechta bo’lsa 3 tagacha javobni byelgilash erkinligini byerish lozim. SHunga qaramay savolda qat’iy birgina qiziqtiruvchi dominantni aniqlashda ryespondyentlar byelgilash lozim bo’lgan javobni misol tariqasida quyidagicha savolda taqdim etilishi lozim: «Bo’sh vaqtingizda yoqtiradigan mashg’ulotlaringiz ko’p bo’lishi mumkin, lyekin faqat uchtagina eng asosiy javobni tanlashingizni so’raymiz?» dyeb chyegaralash, aks holda ryespondyent ikkilanib bironta ham javobni byelgilamasligini ko’rish mumkin.
   
2. 
   Javobni chyetlab o’tish rolini bajaruvchi variantni qo’yish ham muhim ahamiyat kasb etadi: «bir narsa dyeyishim qiyin», «javob byerishga qiynalaman», «bilmayman» kabi javoblar varianti shular jumlasidandir.
   

Bunday variantning qo’yilishi ryespondyentga yetarlicha erkinlik byeradi. Bu esa so’rovga nisbatan vijdonan yondoshish hissini uyg’otadi. Bunday variant zarur bo’lgan savolda qo’yilmasligi ryespondyentni javobdan qochishga olib kyelganligini tajribada kuzatilgan.
O.Maslovaning aytishicha ryespondyent yopiq savoldagi javoblar variantini ko’rganda oldin xayoliga kyelmagan jabhalarni ko’radi. Ryespondyent bu variantlarni byelgilashi yoki byelgilamasligi mumkin, lyekin buni tyezda unitib yuborishi shubhasiz. Bunday holda biz ryeal voqyeylikni kuzatayotganligimizga ishonamiz. Bu javoblarni ochiq savol javoblari bilan solishtirganimizda ko’pgina javoblar kutilgan natijadan farq qilishini ko’rishimiz mumkin.
Ochiq va yopiq savollarni solishtirganda ochiq savollar dastlabki holatda razvyedka vazifasini bajarishi bilan afzaldir. Ochiq savollar intyervyuda ham kyeng qo’llanilib, olingan axborotlar yanada aniqlashtirilib boriladi.
Asosiy va nazorat savollari vazifasi hamda intyerpryetatsiyasi jihatidan farqlanadi. Nazorat savoli asosiy savollar yordamida olingan ma’lumotlarni aniqlashtirish maqsadida qo’llaniladi. Nazorat savollarining ayrim shakllari quyidagilar:
Qismlar bo’yicha nazorat: «o’z ishinigizdan qay darajada qoniqasiz?» (byesh qismdan iborat shkalalar ro’yxati) savoli ikki nazorat savoli orqali to’ldiriladi: «boshqa ishga o’tish niyatingiz bormi?» («ha», «yo’q», «o’ylab ko’rganim yo’q») va «agar siz vaqtincha ishlamay, yangi ish tanlash imkoniyatiga ega bo’lsangiz oldingi ish o’rningizga qaytgan bo’lardingizmi?»
(«ha», «yo’q», «bilmayman»).
Jadval javoblari nisbatan asoslanganlik bahosi hisoblanadi.
Asosiy va nazorat savollari ta’sirida ko’rsatkichlar qurilmasi:
So’rov varaqasida asosiy va nazorat savollarini joylashuvi ryespondyentlar ular farqini tushunmaydigan darajada tuzilishi kyerak. Bunda mavzuga doir bo’lmagan savollar bilan eshiriladi. Nazorat savollar tadqiqotchining asosiy maqsadiga doir ma’lumot aniqligini ta’minlash uchun qo’llaniladi.
Ankyeta so’rovnomasining o’ziga xosligi: Ankyeta ryespondyent tomonidan mustaqil to’ldiriladi. SHuning uchun barcha izohlar ryespondyent uchun tushunarli qilib yozilishi lozim.