Eksperimental psixologiya

Ma’lumotlar ishonchliligini oshirish. Axborot ob’yektlari kishlar turmush hodisalari turli jabhalarini, sub’yektiv holatlarini, atrofdagi hodisalariga munosabatiga bog’lik ravishda turli xaraktyerga ega bo’lishi mumkin. Bunday kyeng qamrovli ma’lumotlar ishonchligini ta’minlashda savollar qo’yilishi tyexnikasini qo’llashni nazarda tutish lozim. Birinchi navbatda bu ryejadagi axbarot xaraktyerga va tarkibga bog’lik bo’lib, bunday intyervyuryer ko’llaydigan til yoki tyerminalogiya juda kam ta’sir etadi.

So’rov lyeksikasi - so’rov o’tkazilishi nazarda tutilgan til hamma uchun ham bir xil tushunarli emasligini inobatga olish kyerak. Ko’p tilli mamlakatlarda, ryegional xalklararo munosabatlar zich joylashgan muhitda, so’rovda milliy tildan foydalanish, yanglishishga, atayin qilingan yuzaki (so’rovnoma qarama qarshiligiga bog’lik ravishda) bo’ladi.
Ankyeta yoki intyervyu so’rovnomasini boshqa tilga o’girish uch apyeratsiyaga bog’liq bo’ladi: 1) original tildan boshqa tilga o’girish; 2) original tilga qayta boshqa tarjimon tomonidan tarjima qilish; 3) original so’rovnomani qayta tarjima qilingan so’rovnoma bilan solishtirish va ma’no buzilishlarini qayta ko’rib chiqish. Ommaviy so’rovlarda til muamolari ko’proq uchraydi. So’ralayotgan auditoriya til sitilistikasi, jargoni va shu kabilarga mos bo’ladi.
G.I.Sagonyenko va O.B. Bochkov ankyetaning umumiy ko’rinishi va alohida savollar murakkabligini baholovchi dyefyeryensiyalashgan tizim manzaralarini quyidagicha ko’rsatadi:
a) savollarning tizimli ko’rinishi- gramatika va lyeksika murakablik darajasi, har bir auditoriya tiliga mos ravishda intyervyuyer savollar uzunligini tuzish va gramatik murakablikni qo’llash mumkin (tyerminlar, murakkab tuzilgan gaplar va shu kabilar);
b) savol mazmuni tushunarligi darajasi – ikkinchi muhim myezon bo’lib, fikirlash shaklini ko’rsatuvchi tyerminlarni qo’llash;
v) javoblarini yaratish murakkabligi-hodisalarni eslatish, ko’rsatilgan holatlarni tasavur etish, taqqoslash va shu kabilar.
SHuni esda tutish lozimki, ma’lumot to’laqonligi ryespondyent dunyoqarashi va madaniyatiga bog’liq.
So’ralayotganlarning darajasi (ryespondyent holati). So’rov mavzusi qandayligidan qat’iy nazar ryespondyent to’g’risida ma’lumot ya’ni so’rovnoma pasporti bo’lishi lozim. Bular: jins, yosh, ma’lumot, myehnat staji, oilaviy sharoiti, daromadli ko’rsatkichlarda.

1. 
   Javoblar katyegoriyasi-birinchi murakkab vaziyat. So’rovnoma ochiq va yopiq savollar shaklida byerilishi mumkin. Ochiq shakli - bu murakkab tahlilni yuzaga kyeltiradi, chunki ryespondyentlar ochiq qo’yilgan javobga munosabat bildirishini oldindan aytib bo’lmaydi: «Sizning oilaviy ahvoligiz qay darajada?» dyegan savolga «uylangan - buydoq», «oilali – oilali emas», «yolg’iz – ko’p bolali» kabi javoblarni byerish mumkin. YOshingiz dyegan savolga esa «19» yoshda, 1984 yil yoki pyensionyer dyegan javobni byerishi mumkin.
   

YOpiq shakli – bu borada ancha ishonchli bo’lib, faqatgina javoblarni guruhlashtirishda qiyinchilik tug’iladi. Aytaylik yosh to’g’risida ma’lumot olishda tadqiqot maqsadlariga mos va davlat statistik ko’rsatkichlariga xos ko’rsatkichlarni byelgilash lozim bo’ladi. Odatda quyidagi yosh davrlari qo’llaniladi: 1-4,5-6, 10-14, 15-19, 20-24, 25-29, 30-34, 35-39, 40-44, 45-49, 50-54, 55-59, 60-69, 70-79, 80 yoshdan yuqori. Psixologlar ekspyert baholashida 25-yoshgacha bo’lgan yoshga quyidagi shkalini ko’rsatadi: 0-2, 3-4, 5-6, 7-9, 10-12, 13-14, 15, 16, 17, 18-19, 20-21, 22, 23, 24.
Tadqiqotchi javob variantlarini guruhlashtirishda u qiziqadigan guruhni taqqoslashi va olgan ma’lumoti mavjud statistik ko’rsatkichlariga mos kyelishini inobatga olish kyerak. SHuni ham unutmaslik kyerakki ko’pgina statistik ko’rsatkichlarda intyerval qatori tyengligi zaruriy ahamiyat kasb etadi.
Amalda yuqoridagi ko’rsatkichda intyerval bir xilligi kuzatilmagan. Masalan, ta’lim olishda ham quyidagi intyerval tyeng bo’lmaganligi kuzatiladi:

• 
  boshlang’ich;
  
• 
  o’rta;
  
• 
  umumiy o’rta;
  
• 
  o’rta maxsus;
  
• 
  tugallanmagan oliy;
  
• 
  to’liq oliy;
  
• 
  ...
  

Har bir davlat bu borada o’z shkala tizimiga ega. Daromat borasida o’ziga xos savolda oilaviy moddiy sharoitni baholovchi mye’zon mavjud. Bu borada to’g’ridan to’g’ri kishilar daromadini so’rash javoblar ishonchligiga shubha tug’diradi. Makon va zamon jihatdan ham turli qiymatga ega bo’ladi. Masalan, «Bugungi daromadingiz sizning va oilangiz ahvoliga qay darajada ta’sir etadi?»
-Biz oylik maoshni kutib yashaymiz. Muhim anjomlar uchun tyez-tyez pul qarz olishimizga to’g’ri kyeladi. Pul jamg’arish to’g’risida hyech qanday gap bo’lishi mumkin emas.
-Kundalik xarajatlarga pul yetarli, lyekin kiyim-kyechak borasida gap borganda ayrim muammolar yuzaga kyeladi: buning uchun biz pul jamg’arishimizga yoki qarz olishimizga to’g’ri kyeladi.
-Umuman bizga pul yetadi, hatto jamg’arishga ham ancha muncha qoladi. Lyekin, qimmat narxdagi anjomlarni xarid qilganda bizning jamg’argan pulimiz yetarli emas. Biz kryeditga yoki qarzga pul olishimizga to’g’ri kyeladi
-Uzoq muddat qo’l kyeladigan ko’pgina mahsulotlarni sotib olish bizga qiyinchilik tug’dirmaydi. Lyekin avtomabil yoki qiymati baland bo’lgan dam olish oromgohlarga borishga pulimiz hali yetarli emas.
-Amaldagi vaqtda qimmatbaho savdo sotiq (xarid) qilishni o’zimizga ep ko’ra olamiz. SHuning bilan birga istasak avtomabil, dacha, qimmatbaho myebyelga pul jamg’arib olishimiz mumkin.

2. 
   YOpiq savol mavqye borasida ikki ma’noli bo’lmagan tyerminlarga asoslanish lozim. Masalan, egallab turgan lavozimi yoki mavqyeini aniqlashda «malakasiz ishchi» kabi javoblar ro’yxatidan saqlanish lozim. Undan ko’ra «yuk tashuvchi» va shu kabi javoblarni qo’ysa maqsadga muvofiq bo’ladi. CHunki ishchi nuqtai nazarida egallab turgan har qanday lavozimi ham malakaviy yondashuvga ega bo’ladi. Lyekin boshqa ish o’rinlariga nisbatan malakaviy daraja ahamiyat kasb etadi. Miqdorni guruhlashtirishda «o’rtacha» dyegan ko’rsatkichni qo’llashdan ham saqlanish lozim. CHunki bizga so’ralayotganlar nuqtai nazarida o’rtacha miqdor qanchaligi noma’lum (o’rtacha daromad). Bir xil etaplarni taqdim etish lozim: oxirgi uch oylik maoshi; butun oila uchun oxirgi uch oylik maosh va oila soni shular jumlasidandir. Bu borada tadqiqotchi o’zi o’rtacha qiymatni aniqlash lozim. Statistik hujjatda o’z aksini topgan quyidagi savolga kulgili javob olishgan; «+ishlog’ingizda o’lim qay darajada» dyegan savolga frantsuz qishlog’boshi «Bizning qishlog’imizda ertami kyechmi hamma o’ladi» dyegan javobni byergan.
   

Voqyea - hodisalar haqidagi xabarlar yoki o’tmish, bugun va kyelajak mahsuli to’g’risidagi faktlar ryespondyentlarning bundan xabardorligini nazorat etishni talab qiladi.

1. 
   Ryespondyent xabardorlik darajasini bahosi birinchi navbatda talab etiladigan axbarot mazmun mohiyatiga va ikkinchi navbatda uning xaraktyer xususiyatiga bog’liq: faktual yoki baholanuvchanligi shular jumlasidandir.
   

So’rovda savol haqida ma’lumotga ega ekanligini nazorat savollari orqali ham erishiladi.
Savollar qanchalik dyetallashgan bo’lsa informatsiya shunchalik aniq va ishonchli bo’ladi.
Motivatsiya, fikir va baho byerishda savol tuzish nisbatan murakkab protsyedura qismi hisoblanadi.

1. 
   Ayniqsa fikr tug’diruvchi, esga soluvchi savollar xavfli hisoblanadi. Quyidagi savol intyervyuyer tomonidan bayon etiladi:
   

O’z ishingizni yoqtirasizmi? (shubha uyg’onadi: intyervyuryer javobga yaqqol qizqadi, lyekin aynan qanday javob–ryespondyentga nomalum; u o’zi tomonidan emas balki, qanday javob kutilishiga qarab fikr bildiradi). Savol intonatsiyasidan ham ma’lum bir javob o’z o’rnini topadi.
Siz o’z ishingizni yoqtirasiz, shunday emasmi? (tasdiqlovchi bunday savol bu fikirga qo’shib javob byerishga undaydi).
Ishingiz sizga yoqadimi yoki yoqmaydimi? (qatiy savol qatiy javob kutadi, nyegaki bir nyecha baholash tizimidan aynan ikkita javob byelgilangan).
To’g’ri savol formulasi nyeytral intonatsiyaga ega bo’lish lozim: «Bajaradigan ishingiz sizga qaydarajada yoqadi». YOpiq variantda savollar quyidagi shkalada o’z aksini topish mumkin: «Ishim juda ham yoqadi», «Ishim o’zimga yoqadi», «Aniq aytish qiyin», «YOqmaydi», «Umuman yoqmaydi».
Boshqa bir ta’sirli savolga: «Siz nima dyeb o’ylaysiz ishchilarning ishlab chiqarish normalarini oshirishga nima to’sqinlik qiladi?
-yangi normalarning yetarlicha asoslanmaganligi;
-intyensivroq ishlashni yoqtirmaslik;
-normalarning oshirilishi ularning foydasiga ekanligini eslatmaslik;
-o’zingizning fikringiz (yozing).
Bunda ishchi normalarining oshishiga qarshi chiqishi taxmin qilinadi, bundan olinadigan javoblar shubxa uyg’otadi. Bunday holda savolni to’g’ri qo’yish quyidagicha kyechadi: «Ishchilarning ishlab chiqarish normalarini oshirishga nisbatan salbiy munosabatiga sabab nimada?» So’ng javoblar ro’yxatini boshqaruv tomonidan emas balki, ishchilar nuqtai nazaridan tuzish lozim. Masalan: normalarning yetarlicha asoslanmaganligi; ish o’rinlarining normalarga nisbatan turlicha tayorgarligi; ishchilarda yakdillikning yo’qligi; ishchilar bilan muhokama qilinmaganligi va hokazo.
Savolni styerotipik formulalashtirish, styeryeotipik javobni talab etadi.
Ochiq javobni olishda «nima uchun?» savolini qo’yishni o’rniga, dyetallashgan savolni qo’yish ko’proq ahamiyat kasb etadi:
a) aniq hodisalarda aks etadigan fiklarni bayon etishga yordam byeruvchi kontyekst: Sizning bu ixtisoslikda ishlashingizga nima sabab bo’ldi?
b) harakat motivi mohiyati tarkibi: Bu kasbingizga nisbatan qanday omil ko’proq sizni jalb etdi?
v) sub’yekt faoliyat yuritgan muhit jamoatchilik fikri muhitini aniqlashga intilish: Sizning yaqinlaringiz, do’st va tanishlaringiz bunga nisbatan qanday fikrda bo’lishdi? Ular bilan maslahatlashdingizmi?
g) shaxsiy faoliyat motivlari: Siz bu kitobni tanlashga qaror qildingiz. Sizning bu qarorni qabul qilishingizga nima asos bo’lib xizmat qildi?
d) voqyeaga nisbatan fikirlar o’ziga xosligini tasdiqlovchi nazorat savol: Agar siz boshqa yo’lni tanlash imkoniyatiga ega bo’lsangiz qanday yo’l tutgan bo’lar edingiz? Siz shu kasbni yoki boshqa kasbni tanlagan bo’lar edingiz?