Maxsus psixologiya oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tiflopsixologiya toshkent 2013
Download 6.98 Mb. Pdf ko'rish
|
Maxsus psixologiya. Mo\'minova L.R.
Suhbat metodi.
Bu metoddan bolaning atrof-muhit haqidagi bi- limlarini, xulq-atvori, oila va ta’lim muassasasiga munosabatini aniq lash uchun foydalaniladi. Bolalarga beriladigan savollar tushunarli va qiziqarli bo'lishi kerak. Suhbatga alohida tayyorgarlik ko'riladi, ya’ni mavzu, savollar oldindan o'ylangan bo'ladi. Ko'p hollarda bolalar ning javobi savollarning mazmuni bilan bir qatorda, bolalarning tek- shiruvchiga nisbatan munosabatiga ham bog'liq. Bolalarning javob- 132 lari yozib boriladi. Ushbu metod natijalari bilan boshqa tekshiruv metodlari orqali olingan ma’lumotlar tahlil qilinadi. Test metodi. Test inglizcha so‘z bolib, tekshirish, sinash ma’nolarini anglatadi. Bu usulning afzalligi shundaki, qisqa vaqt ichida, ommaviy tarzda ko‘p tekshiruvchilarni tekshiruvdan o‘tkazish mumkin. Testlar mazmuniga, tuzilish shakliga ko'ra: in dividual, guruhli, harakat, intellektual, psixologik va boshqa tur larga ajratiladi. Test — bu bolalarga qat’iy aniq sharoitda tavsiya eti- ladigan, maxsus tanlangan vazifelar tizimi. Bolaning har bir to'g'ri javobi uchun baho qo'yiladi. Test javoblari bir necha variantlarda beriladi. Vazifa bir xil yoshdagi bolalar guruhiga beriladi va ular ning o'rtacha o‘zlashtirish ballari hisoblab chiqiladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga tavsiya etiladigan test lar birlamchi faoliyat (o'yin, qurish-yasash) tarzida tavsiya etiladi. Testlar yordamida bolalarni maktabda ta iim olishga tayyorgarlik darajasini aniqlash mumkin. Shuningdek, testlardan foydalanib, rivojlanishida orqada qolishlar kuzatiladigan bolalarni aniqlash mumkin. Lekin testlar bolalarning rivojlanishidagi kamchiliklarni keltirib chiqaruvchi sabablarni aniqlash imkonini bermaydi. Shu- ning uchun test metodini boshqa metodlar bilan birgalikda qo'llash tavsiya etiladi. Sotsiometriya metodi. Bu metod shaxslararo munosabatlarni, shuningdek, bolalarning guruhdagi o‘rnini o‘rganish imkonini be radi. Bunda asosan quyidagicha savollardan iborat anketalar tarqati- ladi: «Sen kim bilan sayrga borishni xohlaysan?», «Sayrda kim bilan o'ynashni xohlaysan?», «Tug'ilgan kuningga kimni taklif etasan?», «Kim bilan bir partada o‘tirishni xohlaysan?» va h.k. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga bunday savollar be rish tavsiya etilmaydi. Bunda bolaga o'ziga yoqqan 3 ta o'yinchoqni tanlab olish taklif etiladi. So‘ng bolaga «maxfiy tarzda» shu o'yinchoqlarni o'ziga yoqqan bolalar shkafchasiga solib qo'yish tav siya etiladi. Olingan natijalar sotsiogramma jadvalida aks ettiriladi. Jadvalda aks etgan natijalar yordamida guruh «yulduzlari», lider bolalar guruhi aniqlanadi. Shuningdek, bu metod yordamida bola larning kirnlar bilan do'stligi yoki do'stlashishga intilishlari haqida m aium ot olinadi. 133 Sotsiometriya metodi xuddi test metodi kabi bolalarni shaxs lararo munosabati haqida tashqi ko'rinishdagi m a’lumotlarni be radi. Shuning uchun, to'Iaqonli ma’lumotga ega bo'lish uchun sotsiometriya metodi boshqa psixologik metodlar bilan birgalikda qo'llanilishi tavsiya etiladi. Logopsixologiyaning rivojlanish tarixi Qadimgi Rim pedagogi M.F. Kventilian o'zini «notiq tarbi- yalovchi» ustoz deb hisoblaganligi uchun ham bolalar nutqining o'zgarishiga, nutqda uchraydigan nuqsonlarga katta e’tibor bergan. U bolalarning nutqi yoshlik chogldanoq sof bo'lishi uchun kurash- gan va bolalarni uyda tarbiyalash uchun olinadigan enaga va murab- biylarning talaffuzi yaxshi bo'lishi kerak, deb uqtirgan. Shuningdek, Kventilian musiqiy ta’lim berish masalasiga ham bolaning nutqini yaxshilash nuqtayi nazaridan qaradi. Tilni o'rganishda musiqadan foydalanish talaffuzning yaxshilanishiga yordam beradi, nutqning uslubini yaxshilaydi, uni ifodali nutqqa aylantiradi, deb hisoblagan. Bu ishlarda nutqning talaffuz tomoni, lug'at boyligi, grammatik tuzilishi, mantiqiy va tovush tomonlarini o'zgartirish masalalariga ham alohida e’tibor bergan. Nutq nuqsoniga ega bolalarda intellektual rivojlanish sur’ati orqada qolishi mumkin. U atrofdagilar bilan kam muloqotga kira di, shunga bog'liq holda tasavvur doirasi chegaralanadi, tafakkur ning rivojlanish tempi orqada qoladi. Shunday qilib, nutqiy buzilish tahlili psixik rivojlanishning turli tomonlari bilan bog'liqligi asosida nutqiy patologiyalar mavjud bolalarni o'rganishga kompleks yon- dashuv bo'lishni talab etadi. Uni maxsus psixologiyaning tarkibi bo'lgan logopsixologiya fani o'rganadi. Logopsixologiya fani rivojla nishining bir necha bosqichlari mavjud: Klinik bosqich. Nutqiy buzilishlar logopediya fanining tadqiqot obyekti bo'lgan. Nutqiy patologiyali bolalarni o'rganish XIX—XX asrga to'g'ri keladi. Nutq nuqsoni mavjud bolalarni o'rganish termi- nologiyasi turli bosqichlarda turlicha bo'lgan. 1920-yillarda Rossi- yada og'ir nutqiy buzilishlar «alaliya» atamasi bilan ifodalangan. Chet elda bu buzilish «rivojlanish afaziyasi», «konstitutsional nutq ning to'xtashi», «tug'ma afaziya» (A.L. Kenton, F. Jilr, F. Koxar) deb nomlangan. 134 Nutq buzilishlarining dastlabki tasnifi A. Kussmaul (1877) ti- pologiyasidir. Bu tasnif XX asrning birinchi choragida chet el va rus tadqiqotchilarining ilmiy ishlarida keng qoilanilgan (G. Gutsman, E. Freshels, S.M. Debragayev). Ular ilgari surgan tasniflarda um u miy jihatlar ko‘p edi (Klinik yondashuvda nutq kamchiliklarining nomlari lotin va yunon so‘z yasovchi elementlaridan tashkil topgan solzlardan iborat bo‘lgan). Pedagogik bosqich. Rus olimlari M.Y.Xvatsev, F.A.Rau, O.V. Pravdina, S.S.Lyapidevskiy va boshqa olimlar klinik tas- nifga o‘zgartirishlar kiritadi. Natijada bir shaklga kiruvchi nutqiy buzilishlar haqidagi tasavvurlar sezilarli darajada o‘zgaradi. Le kin o‘zgarishlar klinik terminologik apparatining o‘zgarishiga olib kelmaydi. Tushuncha va term inlar tibbiyotda, logopediyada qoilanilgandek bir xilligicha qolaveradi. Psixologik bosqich. Nutqiy va ruhiy rivojlanish o‘zaro bogiiq boiib, korreksion-pedagogik yordam berishda katta ahamiyatga egadir. A. Kussmaul, P. Mori, M.V.Bogdanov-Berezovskiy, R.A.Be- lova-David kabi olimlar intellektual rivojlanishga nutq nuqsonlari katta ta’sir ko‘rsatadi, deb ta’kidlab o‘tadilar. Ular nutqiy doiradagi birlamchi buzilishlar intellektual darajaga, psixik rivojlanishning orqada qolishiga ta’sir ko‘rsatadi, degan fikrni bildirganlar. Nutq rivojlanishida nuqsoni bor maktabgacha yoshdagi bolalarda kuzatiladigan nutqiy va psixologik buzilishlar R.Y. Levina tom oni dan tadqiq etilgan. R.Y. Levina nutq buzilishlarida bilish faoliyati buzilishini ko‘rsatadi. Bu nuqtayi nazar bir qator olimlarning ishlarida ham o‘z aksini topgan (T.A. Vlasova, V.I. Lubovskiy, L.S. Svetkova, IT . Vlasenko). M aium ki, nutq murakkab funksional tizim ni o‘z ichiga oluvchi jarayondir. Bu tizimning har bir tarkibiy qismi boshqa qismlar bilan bogiangan. R.Y. Levina va uning shogirdlari nutqni uch tarkibiy qismga b o iib 0‘rganishni tavsiya etadi: fonetik-fonematik, leksik va grammatik. Olima, shuningdek, gapirmaydigan (alalik) bolalarni to'rt guruhga ajratadi: nutq kamchiliklari fonematik idrok buzilish lari bilan bogiiq boigan bolalar; nutq kamchiliklari bilan fazoviy tasavvurlari buzilgan bolalar; nutq kamchiliklari motivatsiya — ehti- 135 yoj doirasi buzilishlari bilan bog'liq bo'lgan bolalar; nutq kamchi- liklari ko'ruv idrok buzilishlari bilan bog'liq bo'lgan bolalar. Nutq buzilishlari jarayonida nutqiy buzilishlar va bilish faoliya- tining o'zaro munosabatlarini Y.M. Mastyukova ham tadqiq etgan. Bolalardagi nutq kamchiliklari polimorf bo'ladi. Y.M. Mastyukova bunday buzilishlar markaziy nerv tizimining buzilgan joyiga qarab organik va funksional bo'ladi va differensial yondashuvni talab eta di, degan fikrni olg'a surgan. O.N.Usanova, Y.F.Garkusha, N.T. Sinyakova kabi olimlar nut qiy patologiyasi mavjud bolalar diqqati xususiyatini tadqiq etganlar. Ularning fikricha, bolalar diqqatining beqarorligi o'z harakatlarini rejalashtirishda o'ziga xos qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Nutq kamchiligiga ega bo'lgan bolalar tafakkurining muammo- lari I.Peresleni, T.A. Fotekova, l.T. Vlasenko va boshqa olimlar to monidan o'rganilgan. Nutq kamchiligiga ega bo'lgan bolalar shaxsiy xususiyatlari O.S. Orlova, L.Y. Goncharuk, L.M.Shipitsina, L.S.Volkova va boshqalarning ishlarida o'rganilgan. Logopsixologiyaning taraqqi- yotiga B.M.Grinshpun, O.N.Usanova, LT.Vlasenko, T.B.Fili- cheva, L.G. Solovyova va N.S. Jukovalar ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalari ijobiy ta’sir ko'rsatgan. Download 6.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling