Oila psixologiyasi akadem ik litsey va k asb-h u n ar

Tengdoshlaridan oldin jinsiy balog‘atga yetgan o*g‘il bola. 
Jinsiy riv o jla n ish d a o kz d u g o n alaridan ilgarilab ketgan qizlardan
farqli o l a r o q , jin s iy yetilish alo m atlari o ‘z teng d o sh larid an e r­
taro q n a m o y o n b o ‘lay o tg an o ‘g ‘il bola o ‘z tengdoshlariga q a ra - 
gan d a a n c h a a fz a llik la rg a erish ay o tg an id an xursand b o la d i. U 
o ‘zin in g te n g d o s h la ri jism o n a n kuchli b o ‘lishni xohlayotgan, 
sh u n d a y boM ishga in tilay otg an ayni b ir vaq td a jism o n an baqu v - 
vat b o ‘la b o r a d i. U n in g o ‘ziga ish o n c h i sp o rtd a , jism o n iy
o ‘sish d a y a n g id a n y an gi m u v affaq iy a tla rg a e rish a b o ris h i, 
m u sk u llarin in g k a tta la sh ish i, sh u nin g d ek atro fd ag ilar o ‘rtasida 
m ash h u rla sh ib b o ra y o tg a n i kabilar evaziga to b o ra ortib b o ra - 
veradi. E rta jin s iy rivojlanish b u nday b o lan i u n ing o ‘z sinfidagi 
shu m u a m m o la r b ila n qiziqayotgan q izla r bilan teng sharoitga 
q o ‘yadi. H a m m a n a rsa la r uning foydasiga hal b o ‘ladi va u 
tax m in a n 2 —3 yil d av o m id a vaziyatning xo ‘jayini hisoblanadi. 
T a d q iq o tla rn in g k o ‘rsatish ich a, jism o n iy va jinsiy yetilish davri 
ten g d o sh la rid an e rta ro q boshlangan b o la la r o d a td a hissiy h o lat- 
larining tu rg ‘u n lig i, o ‘ziga ishonganligi va o ‘z tengdoshlariga 
q arag an d a a tro fd a g ila r to m o n id a n k o ‘pro q ta n olinganligi bilan 
farq lan ad ilar. S h u n in g d e k , b unday b o la la r kelgusi yillarda h a m , 
y a ’ni u la r k a tta b o ‘lganlarida ham h a y o td a k o ‘proq m uvaf- 
faqiyatga e rish a d ila r.
0 ‘sm irlik d a v ri arafasid a kuzatiladigan y u q orida aytib o ‘til- 
gan ayrim h o la tla rn in g , y a ’ni jinsiy b a lo g ‘atga yetishning erta 
yoki kech r o ‘y b e rish i bu salo m atlik ning buzilishi yoki n o r- 
m alligini b ild irm a y d i. U lar faqat jin siy b a lo g ‘atga yetish, jis ­
m oniy va jin s iy rivojlanishning individual xususiyatlarga ega 
ek anligining k o 'rin is h la ri xolos. S h u n in g u c h u n ularning erta 
yoki kech b o s h la n is h i h e c h q anday xavotirlan ish, q o ‘rqish, 
sh ubhaga asos b o ‘la olm aydi.

---

0 ‘sm irlik d a v rin in g x a ra k te rli jih a tla rid a n biri j in s i y
b a lo g ‘a tg a y e tish h iso b la n a d i. Q iz la r d a m e n stru a l s ik ln in g
b o s h la n is h i b ila n b o g 'liq b ir q a to r o ‘z g a rish la r m a v ju d k i, 
u lar n afa q a t jism o n iy , balki p six o lo g ik belgilar bilan x a ra k te r -
lanadi.
Q izlard a, ay ollarda kuzatilad ig an m e n stru a l sik! 4 b o s q ic h -
dan iborat b o ‘lib, o ‘rtacha 28 k u n d a v o m etad i va b u b o s q ic h -
larda shaxs ru h iy a tid a k u zatiladigan o ‘zgarishlarni sh a rtli r a -
vishda yilning t o ‘rt faslidagi o b - h a v o o ‘zgarishlariga q iy o sla sh
m u m k in. Jin siy b ezlar estrogen v a a n d ro g e n g a rm o n larin i a jr a -
tib c h iq a ra d i. E strogen g a rm o n la ri o d a m d a ruhiy q u v v a tn i 
oshiru vchi g a rm o n la r boMsa, a n d ro g e n garm o n lari a k s in c h a , 
ruhiy q uvvatni yem iruvchi g a rm o n h iso b la n a d i. U la rn in g a jr a -
lib c h iq ish m iq d o ri m in stru a l s ik ln in g tu rli b o s q ic h la r id a
tu rlic h a b o ‘ladi.
M en u stru al sikl tugagandan k ey in g i birin ch i h a fta d a e s tr o ­
gen g a rm o n larin in g ajralib c h iq ish i k o ‘payib ayol, o ‘s m ir q iz
o rgan izm i ta b ia t xuddi qishdan k ey in g i b a h o r ku n larid a y a y ra b - 
yashnab, yangi q u w a tla rg a t o ‘lib b o rg a n i kabi y a sh n a b -y a y ra b
ruhiy q u w a tla rg a to ‘yinib b o rad i. B u davrda q izla rn in g o ‘z - 
o ‘ziga va atrofidagilarga nisbatan b o ‘lgan m u n o sab atlari y a x s h i- 
lanib, u larn in g o ‘ziga ish o nch i, 
o ‘z in i - o ‘zi b ah o lash lari o r tib
boradi. N av b atd ag i ikkinchi h a fta n i h a y o t yengil va y o q im li 
boMgan yoz fasliga qiyoslash m u m k in . Bu davrda a n d ro g e n
m iqdori ju d a kam ayib, estro gen e n g k o 'p m iq d o rd a a jra lib
ch iqarila b oshlaydi. O dam n ing ru h iy a ti h am eng yaxshi d a r a ja -
da b o la d i. 
Bu bosqichda q iz la rn in g o ‘ziga ishonganligi s ik l­
ning b o sh q a davrlariga q arag an d a e n g yu q o ri d arajad a b o ‘la d i. 
Bu k u n lar, q iz la r uchun en g k o ‘p q u w a tg a , z a v q -s h a v q q a
to 'lg a n , a tro fd ag ila r bilan d o ‘s to n a m u n o sa b a td a b o l g a n v a 
o ‘z - o ‘zini b a h o la sh i k o 'ta rilg a n v a q tla rd ir. D av r o ‘rta la rig a
borib o p tim iz m o 'z in in g eng y u q o ri c h o ‘qqisiga y etad i. B u 
«yoz» k u n larid a qizlarning a tro fd a g ila r, ayniqsa q a ra m a -q a rs h i 
jin s vakillari b ilan b o ia d ig a n m u n o sa b a tla ri eng a ’lo d a ra ja d a
boMadi. T a b ia td a issiq yoz o ‘rn in i o ‘z in in g izg‘irin sh a m o lla ri 
bilan kuz egallaganidek, m en stru al sik ln in g u c h in c h i h a fta s id a
organizm u c h u n q u w a t m anbayi boM gan estrogen m iq d o ri k a -

---

m ay ib , a n d ro g e n n in g ajra lib chiqishi k u c h a y a boradi. U estro - 
g e n t a ’sirini k a m a y tirib , h ay z ko'rish b o sh lan ish i o ld id an ruhiy 
siqilishlik h o latin i y u z a g a keltiradi, 
o rg an iz m n i qishga y a ’ni 
navbatdagi m e n stru a tsiy a g a tayyorlaydi. Bu d av rd a o 's m ir qiz- 
la r ru h iy atid a taja n g lik , jizzakilik, befarqlik, o ‘z - o ‘ziga nisbatan 
h a m , atrofdag iiarga n isb a ta n ham ish o nchsizlik o rtib boradi. 
0 ‘z - o ‘zini b a h o la sh k e sk in pasayadi. Bu holat q izlarda nafaqat 
no q u laylik h issini, b a lk i « M en hech kim ga kerak em asm an!», 
« N a q a d a r x u n u k m a n » — degan fik rla rn i h a m tu g ‘dira d i. 
B u n d ay fikr, b u n d a y b a h o o ‘sm ir qiz u c h u n qay darajada og ‘ir 
ekan lig ini faqat sh u h o la tn i boshidan kech irg an larg in a his qila 
o lish i m um kin . A yni sh u dav rd a atrofdagilar, sinfdoshlari, o ‘qi- 
tu v ch ila r, o ta - o n a la r to m o n id a n o ‘sm ir qiz shaxsiyatiga taal- 
luq li b o lg a n a rz im a g a n g ap ham unga o kta h a q o ra td ek tu y u - 
lishi va fojiali o q ib a tla rg a o lib kelishi m u m k in . Bu holat hafta 
d a v o m id a k u ch ay ib b o rav e ra d i. T o 'rtin c h i h a fta m enstruatsiya 
sikli b o sh la n g a n d a e sa b u ho latlar y anad a k uchayadi. Bu davr­
d a o ‘sm ir q iz la rn in g o ‘z - o ‘zini b ah o lash darajasi nih oy atd a 
pasay ib , u la r n a fa q a t atro fid a g ila rn i, h a tto o ‘z - o ‘zini ham
y o m o n k o 'rib k e ta d ila r. O 'zlarin i o ‘ta n o q u lay , o ‘ta xunuk, 
y o lg 'iz , h ech k im g a k e ra k em as deb his qiladilar. Ayni shu 
v a q tla rd a o ‘z ru h iy a tid a , organizm ida ro ‘y b eray otg an bu nday 
o ‘zgarishlarning asl sa b ab i va m ohiyatini tu sh u n ib yetm agan 
ay rim o ‘sm irlar a tro fid a g ila r bilan b o ‘ladigan o ‘z aro m u n o - 
sab atlarin in g b u z ilish ig a , ayrim noxush h o d isa la rn in g so d ir eti- 
lishiga y o ‘! q o ‘yish lari m u m k in .
Q iz bo lalard a ilk m en stru atsiy a u m u m iy ah vo linin g yom on 
boMishi, h olsizlan ish , o g ‘riq lar yoki k o ‘p m iq d o rd a q o n kelishi 
b ilan kuzatilishi m u m k in . G o h id a isitm a ch iq ish i, qayt qilish, 
ich ketishi yoki ichi q o tib qolishi, bosh aylanish kabi holatlar 
kuzatilishi m u m k in .
M enstru atsiy a d a v rin i, albatta, yotib o ‘tkazish kerak degan 
fikrlar u q a d a r t o ‘g ‘ri em as. O dam o 'z in i yaxshi his qilayotgan 
boMsa, o d a td a g i tu r m u s h tarz in i d a v o m e ttiris h i, ertalab k i 
gim n astik a bilan s h u g ‘u lla n ish i, u nch alik m u ra k k a b b o 'lm ag an
jis m o n iy m a s h q la rn i b a ja rish i m u m k in . F a q a t bu p ay td a 
sak rash, velosiped h a y d a sh , og‘ir yuk k o ‘tarish m an etiladi, 
sh u n in g d ek u zo q m aso fa g a piyoda yurish, k a tta suv havzalarida 
c h o 'm ilis h , v a n n a q a b u l qilish, oftobda q orayish tavsiya e til- 
m aydi.

---

A sabiy z o ‘riqish, kuchli jis m o n iy o g ‘riq, u z o q m a so fa g a
k o ‘c h ib o ‘tish kabilar m en stru al sik ln i buzishi m u m k in . U z o q
vaqt va o g ‘ir m eh n at, kuchli to liq is h m en stru a tsiy a n i t o ‘x tab , 
uzilib qolishiga olib kelishi m u m k in . A gar m e n s tru a ts iy a ju d a
o g 'riq li, k o ‘p qo n ketadigan b o 'ls a , vrachga m u ro ja a t q ilish 
lozim . M enstru atsiy a vaqtida o rg a n iz m n in g u m u m iy h o la tin in g
yo m o n lash u v i kuzatiladi, q izla r m a s h g ‘u lo tlard a n y o k i ish d a n
o zo d q iiin ad i. M enstruatsiya v a q tid a q izlar o ‘zla rin i, a y n iq sa
oyoqlari va q o rin d an past q ism in i so v u qdan saq lash lari lo zim . 
B uning u c h u n uzun va issiq k iy im la r kiyish, sovuq to s h , se- 
m en t yoki sovuq narsalarga o ‘tirm a s lik lozim .
Bu k u n lard a o 'tk ir ta o m la r, q a la m p ir, m u rc h , u k su s, g o r- 
c h itsa yem asligi, alkogol ic h im lik la r (pivo, vino, s h a m p a n va 
b o s h q a la r) ichm aslig i sh a rt. C h u n k i b u la r q o n h a r a k a tin i 
k u ch ay tirib , m enstrual qon k e tis h ig a olib kelishi m u m k in .
Siydik pufagi va to ‘g‘ri ic h a k yoMlarini o ‘z v a q tid a to z a - 
lanib tu rish g a alohida e ’tib o r b e rish lozim , c h u n k i u la rn in g
t o ‘lib, t o ‘silib qolishi m atk an in g t o ‘silib qolishiga, o g ‘riq la rn in g
p a y d o b o ‘lish ig a, a jra lish n in g k e c h ik is h ig a sa b a b b o ‘lish i 
m um kin.
M e n stru a ts iy a v aq tid a o ‘z b a d a n i to z a lig ig a
a lo h id a
a h a m iy at berish kerak, c h u n k i q o n kelayotgan v a q td a m a tk a ­
ning ich k i yuzasi o ‘ziga xos y a ra li yuzaga ay lan ib q o la d i va 
u n d a m ik rob larn in g rivojlanishi u c h u n qulay m u h it h o sil b o kla- 
di.
M en stru atsiy a o krtacha 2 k u n d a n 5 k u n gach a d a v o m etad i. 
Bu v aq td a 50— 150 sm 5 atro fid a q o n ajralib ch iq ad i. A g a r m e n ­
stru a tsiy a t o ‘la sh a k lla n g an
boM sa, u n d a ta x m in a n
h a r
24—28 k u n d a qaytalanib tu ra d i. M en struatsiya b ir xil vaqt 
o ra lig 'id a b o sh lan ib va bir xil m iq d o rd ag i k u n la rd a , b ir xil 
jad allik d a kechgudek b o ‘lsa, u n in g sikli n orm al h iso b la n a d i. 
D a s ta w a l m enstruatsiya 7—8 k u n dav om etish i, b ir n e c h a oy, 
yil, h a tto u n d a n ham ko‘p ro q v aq tg a to ‘xtab q o lis h i h a m
m u m k in . F a q a t asta-sekinlik b ila n u n in g d o im iy sikli tik la n a d i.

---

J in s iy b a lo g 'atg a y e tish davrida o ‘g ‘il b o lala rd a beixtiyor 
u r u g ‘ ajralish hollari — pollyutsiya ro ‘y berishi m u m k in (lot. 
P o llu tio — bulg‘a n ish ). Pollyutsiya k o ‘p in c h a uyqu vaqtida 
r o ‘y b e ra d i. B irin c h i p o lly u ts iy a n in g y uzag a k e lish i o ‘g ‘il 
b o la la rd a s p e rm a ta z o id la r ajralib ch iqa b o sh la g a n id an dalo lat 
b e r a d i. U ru g ‘d o n la r d a n a jra lib ch iq q a n u ru g ‘ p u fa k c h a la ri 
v a p u b e r ta t bezlari a ra la s h ib u lar u ru g ‘ k o ‘rin ish id a jin siy
y o i l a r d a to ‘plan ad i va jin s iy a ’zo taranglashuvi bilan tabiiy 
r a v is h d a tu n g i b e ix tiy o r a jralish lar k o ‘rin ish id a ajralib c h i- 
q a d i.
B irin c h i p o lly u tsiy a la r o ‘rta c h a 15— 16 y o sh lard a ro ‘y b e ra ­
di. S h u fu rsatd an b o sh la b pollyutsiya uzoq m u d d a t jinsiy tan a f- 
fu s d a boM gan k a tta y o s h d a g i e rk ak lard a h a m ro ‘y berish i 
m u m k in .
T u n d a u ru g ‘n in g a jr a lis h i m u tlaq o n o rm a l, fiziologik 
h o d isa d ir. U jinsiy h a y o t b ila n yasham aydigan h a r b ir yigit yo- 
ki e rk a k d a kuzatiladi. S h u n in g uch un p ollyutsiyad an xavotir- 
la n is h h a m kerak em as. U la rd a n so ‘ng h e c h q a n d a y buzilish 
r o ‘y berm ay d i.
P o lly u ts iy a la r o d a td a , 
o y d a 1—3 m a rta r o ‘y berish 
m u m k in . U lar b u n d a n k a m ro q ham , 1,5—2 o y d a b ir m arta 
h a m boMishi m u m k in . 0 ‘rta c h a pollyutsiya 10 k u n d a n 60 ku n- 
g a c h a o ra lig kida b o ‘ladi. A g a r pollyutsiya h a r kech a yoki bir 
k e c h a d a b ir n e c h a m a r ta r o ‘y bergudek b o is a , u n d a vrachga 
m u ro ja a t qilish lozim .
P o lly utsiy a vo sitasida o rg an izm ortiq ch a u ru g k 
suyuqligi- 
d a n va jin siy z o ‘riq is h d a n xalos b o ‘ladi. Bu o rg an iz m n in g
m aq sa d g a m uvofiq va ta b iiy reaksiyasi b o ‘lib jin siy t o ‘xtalish 
u c h u n fiziologik sh a ro it y a ra ta d i.
P o llyu tsiya h a d d a n ta s h q a ri tez takro rlanm asligi u c h u n yi- 
g itla rg a yo tish d an o ld in o ‘tk ir tao m lar iste’m ol qilishi, k o ‘p 
s u y u q lik ichishi, issiq k o ‘rp ag a o ‘ranishi, plavka yoki badanga 
z ic h y o p ish ib tu ra d ig an tru s a d a yotish tavsiya etilm aydi. Yotish 
jo y i o ‘ta y u m sh o q h a m b o 'lm a slig i kerak. B undan tashqari jin ­
siy o rg a n la rn i to za saq lash kerak.
S h u n i h am n a z ard a tu tis h joizki, biologik jin siy yetilishni 
ijtim o iy y e tilish b ila n u y g ‘u n la sh tirib y u b o rm a slik kerak.

---

M enstru atsiy a siklining b o sh lan ish i b ilan qiz b o la h o m ila d o r 
boMishi m um kin b o ‘lgani b ila n u n in g o rg a n iz m i hali n o rm al 
jin siy hayotga tayyo r em as. Bu h olat xuddi s h u n in g d e k o 'g 'il 
b o la la r, o ‘sm irlarga h am taallu q li. 0 ‘g ‘il b o la la r — o ‘sm irla r- 
n in g jinsiy b a lo g 'atg a yetishi fiziologik jih a td a n h a m b u tu n
yoshlik davri dav o m id a am alga o sh adi. Ijtim o iy jin s iy yetuklik 
d e b , faqat shaxsning shakllan ish i nihoyasiga y e tib , axlo qiy va 
fu q a ro lik yetukligi s h a k lla n g a n y o sh in i h is o b la s h m u m k in . 
Ijtim oiy jinsiy yetuklik faqat b o lan i d u n y o g a k e ltirish im k o n i- 
yati bilan em as, balki u ni h a r to m o n la m a n o rm a l rivojlanishi 
u c h u n eng m aqbul sh a ro itla rn i y aratib b e ra o lish b ila n belgi- 
lanadi.
4.8. 0 ‘SMIRLARDA D O ‘STLIK, Y O Q T IR IS H ,
SEVGI HISLARI
K o ‘pchilik u c h u n jinsiy yetilish n afa q a t ta n a d a g i o 'z g a rish - 
larn i bildiradi, bu d av rd a in so n h is-tu y g ‘ulari h a m o ‘zgarib b o- 
rayotganligini sezish m u m k in .
B a’zida o ‘g ‘il-q izlarn in g kayfiyati k o ‘ta rila d i, b a ’zid a esa 
tu sh k u n lik h o latid a o 'z in i sezish i h a m m u m k in . Y on idag i 
o ‘rtoqlari va ten g doshlarig a n isb atan d o ‘stlik, y o q tirish yoki 
y o q tirm a slik kabi x islatlarn i h a m b o s h id a n k e c h iris h i yoki 
b o l m a s a te n g d o sh o ‘g ‘il yoki q iz la rg a n is b a ta n sevgiga 
o 'x sh a sh hislarni o ‘zid an o ‘tkazishi h a m m u m k in . S hu nin g 
u c h u n u n d a ten g d o sh la ri b ila n b o 'lg a n m u n o s a b a td a m u - 
rak k abro q va m azm u n liro q jih a tla r h am k u z a tila b o ra d i. Bir xil 
qiziq ish lar, m ashq lar, m a n fa a tla r birligi a so sid a o krtoqlik va 
d o ‘st!ik m u n osab atlari vujudga keladi. D o ‘s tla r b ila n su h b at- 
lash u v g o h id a s h u n c h a lik y o q im li va m u h im b o 'la d ik i, 
q a rin d o s h la r bilan b u n c h a lik zav q li b o l m a s l i g i m u m k in . 
C h u n k i bu davrda y aq in , tu sh u n a d ig a n kishi b ila n dard lash ish , 
sirlashish ehtiyoji yuqori boMadi. S h u n in g u c h u n b u davrda har 
b ir o ‘sm irning orzusi c h in d o kst to p ish va u n g a h a m d o 'st 
boMishdir. U n d a bu davrda d o ‘stlarga m u h to jlik eh tiy o ji yuzaga 
k elad i, o ‘z h is-tu y g ‘ulari va m u a m m o la rin i o ‘rto q la sh m o q - 
c h id e k k o ‘rinadi va h a q iq a ta n h am bu n ga in tila d i. Psixolog tili 
bilan aytganda, d o ‘st — bu « alter Ego», y a ’ni ik k in c h i «M en» 
b o ‘lib, u o ‘sha paytdagi «M en» n ing b ir q ism i sifatid a idrok 
qilinad i. D o ‘st o ‘sm ir u c h u n sh u n d a y o d a m k i, u bilan barcha

---

d a rd - u h a s ra tla rin i m u h o k a m a q ilad i, qalbidagi m u am m o la rin i 
u n g a t o ‘kib solgisi keladi. S h u n in g u c h u n uni xush k o ‘rishlarini 
va u n g a m a s la h a tla r b erish larin i xohlaydi. D o kstlik tu y g ‘usi 
p six o log ik jih a td a n o kz - o ‘zin i anglash va boshqa o d a m n i tu sh u - 
n ishga y o rd a m beradi. Bu davrga xos ikkita xususiyat u ham
b o i s a , o ‘z ten g d o sh la ri bilan m u lo q o t qilishning ehtiyoji ortishi 
va s h u m u lo q o tn i a m alg a o sh irish h iso b lan ad i. M u lo q o tn i 
k u tish — m u ra k k a b o ‘ziga xos h o lat b o ‘lib, b u n d a o ‘sm ir 
sh artli va sh a rtsiz ravishda qiziqarli va m u h im , tak ro rla n m a s 
u c h ra s h u v va m u lo q o tn i ku tad i. S h u sababdan ular o ta -o n a la ri, 
a tro fid ag i k a tta la r va u m u m a n bosh q alarga diqqat va qiziqish 
b ila n q a ra y d ila r. M u lo q o t k o ‘payishi natijasida d o ‘stlik kelib 
c h iq a d i va b u d o ‘stlik o ‘sm ir u c h u n o ‘zini m ustaqil va katta 
o d a m s ifa tid a hisoblay o lish ig a tu rtk i b o ‘la oladi. D o ‘stlikning 
asosiy s h a rti esa — o ‘z a ro b ir-b irin i tu shunish hiso blan adi. 
D o ‘stIa r g o h id a g a p -s o ‘zsiz ham yuz ifodasi, y u rish -turishga 
q a ra b h a m tu s h u n a olad ilar. 0 ‘sm irlik davridagi o ‘g il-q izlard a 
b u his m u h im boMganligi u c h u n o ‘q ituvchi ularda kim b ilan d ir 
d o ‘st b o ‘la o lishlari u c h u n o 'z la rid a qaysi sifatlarni m ujassam
e ta o lish i kerakligini u q tirish i kerak. Bu xislatlar esa ushbu- 
lardir:
• h u r m a t, u n i o ‘z x a tti-h a ra k a tla ri va fikrlashi b ilan k o ‘rsa- 
tish m u m k in . D o im o o ld id a b o 'lis h , e ’tib o r bilan tin g lash , ke­
rak b o klsa y o rd a m b era o lish , k ech ira olish;
• r o s tg o ‘y b o klish , o ‘z in i b o sh q a la rd a n u s tu n , y u q ori 
q o ‘y m aslik , ik k iy uzlam ach ilik qilm aslik;
• d ilk a s h lik , b o sh q a o d a m fikriga q u loq tu tish , o ‘zaro 
tu sh u n is h g a erishish.
B ilish k e ra k k i, d o 's tl a r o s m o n d a n tu sh m a y d i. B u n in g
u c h u n h a r b ir o d a m o ‘zi b irin ch i q ad am n i tashlashiga t o ‘g ‘ri 
keladi. B o \sh v aq tn i t o kg ‘ri tashkil qilib turli to ‘garak!ar, jis- 
m o n iy m a s h q la rn i o ‘rg atad ig an m ask anlarda shug‘ullanilsa ham
d o ‘st o r ttir is h im k oniyati pay d o boMadi. Qiz bola bilan o ‘g‘il 
b o la n in g o ra sid a d o ‘stlik h islari va m u no sabatlari boMadi, buni 
in k o r e tib boM maydi. Bu d o ‘stlik tufayli u lar bir-birlarig a ijobiy 
ta ’sir e ta d ila r, u lar b ir-b irla rin i tarbiyalaydilar. Q iz la r bilan 
o ‘g ‘il b o la la r d o ‘stlik m u n o sa b a tid a b o ‘lm asalar, o ‘g ‘il bo lalar 
jo h il, q o ‘p o l, shavqatsiz boMib qolishlari m um kin. Q izlar esa 
s h a lp a y g a n , b e q a ro r boMishlari m u m k in .
D o ‘stlik m u n o sa b a tla rin in g ah am iy atin i ifoda etu v ch i m il-

---

liy m erosim izd an biri — xalq m a q o lla rid a h a m d o ‘stlikn in g 
o d a m u c h u n kerakligi bayon etilgan:
— « D o ‘stsiz b o sh im , tuzsiz oshim »;
— « D o ‘st b ila n o b o d uying gar b o ‘lsa u v a y ro n a h am , d o ‘st 
q ad am q o 'y m a s e k a n , v ayronadir k o sh o n a h a m » .
D o ‘stlikni ifo d alo v ch i q a n d a y m a q o lla r n i yan a k eltirish
m um kin? S h u n in g d e k , o 'q u v c h ila rd a d o ‘stlik m avzusiga q i- 
ziqishni o rttirish u c h u n darsda kirn k o ‘p r o q m aqol yoki h ik - 
m atla r keltirish m usobaqasini tashkil e tis h m u m k in .
T a n a d a g i b o klay o tg a n o ‘z g a ris h la r v a jin s iy riv o jlan ish
m obaynida yigit va q izla m in g o ‘zaro q iz iq is h i k uchayadi va bu 
kuchayish y o q tirish , sevgi tarzida h am n a m o y o n b o la d i. A gar 
d o kstlik o kz aro b ir-b irin i tushunishga a s o sla n g a n o kzaro m u n o - 
sabatlar k o ‘rinishi b o ‘lsa, sevgi esa q a lb la r yaqinligiga aso sla n ­
gan va h is-tu y g ‘u larin in g nam oyon b o ‘lis h in in g m u h im a lo m a - 
tid ir. Sevgi bu n a fa q a t hissiyot, balki b o s h q a la rn i seva olish q o - 
biliyati va sevim li b o ‘la olishdir. Shu s a b a b d a n o ‘sm irlar u c h u n
bu hissiyotning borligi ju d a k atta a h a m iy a tg a egadir. 0 ‘sm irlar 
bir-birig a m e h r q o ‘yishganda aso san ta n la g a n o d a m la rin in g
tash q i k o 'rin ish la ri, aqliy im k o n iy atlari v a obroM ariga e 'tib o r
beradilar. Lekin k eyinchalik yosh ulg‘ay ib b o rg a n sari o d a m la r 
sevgi obyektini ta n la s h d a uning tashq i q iy o fa si, aqli yoki q a n - 
d a y d ir afzalliklariga em as, balki u n in g in s o n iy fazilatlarig a 
ko ‘pro q e ’tib o r b erish lari kuzatiladi. A y tish m u m k in k i, sevgi 
hissini dastlabki bo sq ich i — o kzaro y o q tirib q o lish , yoki sim - 
patiya boMib, b u n d a tanlagan o d a m n in g ta s h q i qiyofa belgilari- 
ga k o ‘pro q a h a m iy at beriladi. M a sa la n , c h iro y li kiyingan va 
orasta b o l ib ko ‘rin g an qiz bola d a v rad a k o ‘p c h ilik n in g n ig oh i- 
ni o ‘ziga to rta d i va natijada d a v ra d a g ila rn in g k o kpchiligi u n i 
yoqtirib qolishlari m u m k in , lekin sh u y o q tiru v c h ila r o rasid a 
qaysi biri shu qizga ham m a ’lum d a ra ja d a yoqsagina, u lar 
o ‘rtasida o ‘zaro y o q tirish yuzaga kelishi m u m k in boMadi. Shu 
tarz d a o ‘g kil-q izlar o rasida o ‘zaro y o q tiris h d a n keyin b o shq a 
b o sq ic h — sevgiga ay lan ish i m u m k in . D e m a k , o ‘sm irlik
dav ridag i o £g ‘il- q iz la r ko‘p in c h a d a v r a la r d a b o ‘lish n i, b i- 
rovlarga yoqish u c h u n tashqi k o ‘rin ish la rig a a lo h id a e ’tib o r b e ­
rad ilar. S h u n in g u c h u n y o q im to y b o ‘ls a - y u , lekin b iro r
od am n in g e ’tib o rig a sazovor b o ‘lm asa, o ‘s m ir o ‘g ‘il-qizlarda 
xafalik hissi yuzaga kelishi m u m k in . O ks m irla rd a sevgi m u n o - 
sabatlarin ing k e ch ish id a faqat q a ra m a -q a rs h i jin s vakili em as,

---

baiki ay n a n s h u d a v rd a o ta -o n a n in g q a d rla n ish i va ularga nis­
b atan s e v g i-m u h a b b a t, yaqin a k a-u k a yoki op a-singilga nis­
b atan m u h a b b a t, q iziq q a n p red m eti yoki narsasiga nisb atan 
ham m u h a b b a t k o ‘rin ish lari yuzaga kelishi va nam oy on b o lis h i 
m um kin. 0 ‘s m ir la r o 'z la rin in g q iziq q an o b y ektlarini nuqsonsiz, 
idéal ta rz d a ta s v irla y d ila r o ‘z tu y g ‘u la rin i o ‘zlari ham hali 
anglab y e tm a y d ila r, u lar his tuyg‘u larin i q anday qilib izh o r 
etish va o ‘z la rin i q a n d a y tutishni h a m b ilm ay d ilar, u lam in g bu 
hissiyotlari k o ‘p r o q m av h u m o ‘ylarga o lib keladi. N atijad a kim 
to ‘g‘risida k o ‘p r o q o ‘ylash ehtiyojga ay lan ad i.
A gar o ‘s m ir k im g a d ir nisbatan o ‘z h is-tu y g ‘ularida d o ‘stlik- 
ka q a ra g a n d a b o s h q a c h a ekanligini p ay q asa, kuchayib b o ray o t- 
ganini sezsa, d e m a k , b u o ‘sm irda d o ‘stlik d an b o sh q ach a hissi- 
y o tn i k e c h a y o tg a n i ay o n b o ‘ladi. S evish va sevilish ajoyib 
tuyg‘u b o ‘lib, b u n d a o ‘ziga xos hay ajo n li d aq iq alard a bezo vta- 
lanish, ta n la g a n kishisi bilan birga k o ‘p ro q vaqt o ‘tkazish xaqi- 
d a o ‘ylash k o ‘p a y a d i va bu holat asosiy m aq sadga aylanib q o la- 
di. Aytish k e ra k k i b u tuyg‘u o ‘zaro h u rm a t, xush m u om alalik va 
ish o n c h g a a s o s la n a d i. X ayoliy m u h a b b a t o g ‘u sh id a in so n
k o ‘p in c h a b o s h q a la rn in g kam chiligini payqam aydi ch u n k i xa- 
yolot va tasa v v u r k o ‘pro q ifodalanadi.
H a r b ir o d a m n in g sevish qobiliyati qaysi yoshida. q and ay 
kechishi m u m k in lig i o lim lar to m o n id a n aniq lan g an . Bu davr- 
larni k e ltira d ig a n b o ‘lsak, bu uch yosh atrofidagi davr, b u n d a
birdaniga b o la g a o ‘z yoshi yoki k a tta ro q yoshdagi qiz yoki 
o ‘g ‘il bo la y o q a b oshlaydi. 0 ‘sha y o q tirib qolgan odam iga 
o ‘zining yaxshi k o n fe ti, pecheniysi, o lm a sin i ravo k o kra b o s h ­
laydi. 0 ‘z a ro iliq lik m unosab atlari aso sid a yarim b o lalarch a 
m u h ab b at k ic h ik m a k ta b yoshidagi d a v rd a , y a ’ni 7—8 yo sh lar- 
d a ham k o 'r in a d i. 0 ‘sm irlik davrida h a m q a ra m a-q a rsh i jin s 
vakiliga n is b a ta n b u kabi hissiyot n a m o y o n b o ‘ladi. B unda 
k o ‘proq m u lo q o tg a kirishish, sevib q o lg an kishisiga nisbatan 
k o ‘pro q q iz iq ish , yoki tashqi qiyofasidagi q an d ay d ir jih a tin i 
kuchli y o q tirib q o lish tarzid a sevgi hislari kuzatiladi. 0 ‘sm irlik 
davridagi o ‘g ‘il- q iz la r hali to ‘la sh a k llan m ag an shaxs pallasida 
ekanliklari tu fa y li ulard ag i sevgi hislari o ‘ziga xos belgilarga ega 
ekanligi k o ‘rin a d i:
B irin c h id a n , sevgi hislari m asalalari ularni sevgi hislari 
p aydo boM ishidan a n c h a oldinroq q iziq tira boshlaydi, o ‘qigan 
k itoblari, e s h itg a n q o ‘shiqlari, k o 'rgan film laridan va k a tta la r-

---

ning su h b a tla rid an ular sevgi q a n d a y h is ekan ligin i, bu h isg a 
o d a m la r intilishi va kutishlarini yaxshi b ila d ila r. Bu sirli tu y il- 
gan hisni o ‘zlarid a ham his e tish , sev ib k o ‘rish, uni o ‘z id a
kechirish istagi kuchayib boradi. Bu o ‘ziga xos o ‘sm ir o rg a - 
n izm id a yuz b e ra y o tg an fiziologik ja r a y o n la r t a ’siriga h a m
bogMiqdir.
Ik k in c h id a n , bu yangi so h a d a o kz - o ‘zini anglash , sev ib
k o ‘rish va sev ilish ehtiyoji y u z a g a k e la d i. S h u n in g u c h u n
o ‘sm irlik davridagi o ‘g‘il-qizning sevgi hislari bu sevgi d e b o -
chasi b o ‘lib, b u hali jiddiy p a rv a rish n i ta q o z o etuvchi n o z ik
tuyg‘udir.
U c h in c h id a n , o ‘sm ir sevgisida h a li k o ‘p fan ta ziy a b o r. 
Sevib qolgan kishisi tim solida u x ay o lidag i k ishining en g y axsh i 
sifatlarini ta s a w u r etadi. M uloqot o lib b o rish ehtiyoji k u c h lili- 
gi, k o 'ng il yaqinligini his etish x o h ish i m avjudligi kab ilar b ila n
xarak terlanad i. S hu ningdek u n d a o ‘z ig a ish o n ch hislari h a m
kuchsizdir, u n d a uyatchanlik bor.
T o ‘rtin c h id a n , o ‘sm irning sevgi h islari u u c h u n o ‘ziga x o s 
qiziqarli kitobga o ‘xshaydi, sh u n in g u c h u n u h ay o td an u zilg a n
va hayot bilan bogM anmagandir.
Bu keltirilgan xususiyatlarni b ilg an h o ld a , o ‘sm irlar u c h u n
so f sevgi tu y g ‘usini his qitishda a d a sh m a slik , h a r q an d ay h issi- 
y o tla r q u rb o n i b o ‘lm ay , a q l-u fa r o s a t b ila n y o n d a s h is h n i 
tavsiya qilam iz.
Bilimlami tekshirish uchun savollar:
1. 0 ‘smirlik davri qaysi yoshlarga to ‘g‘ri keladi?
2. 0 ‘smir organizmida qanday o ‘zgarishlar ro‘y beradi?
3. 0 ‘smirlik avtonomiyalari nima va uning qanday turlari farq- 
lanadi?
4. Menstrual sikl nima va u qanday kechadi?
5. Jinsiy ba!og‘atga yetish dcyilganda nim a tushuniladi?
6. Jinsiy baloglatga yetishning erta yoki kech yuzaga kelishi 
o ‘smir ruhiyatiga qanday ta’sir qiladi?
7. 0 ‘smirlik davrida qanday his-tuyg‘ular muhim hisoblanadi?
8. 0 ‘smirlik davrida do‘stlik hissining ahamiyati qanday?
9. 0 ‘smir uchun sevgi-muhabbat hislarining belgilari qanday 
boiadi?

---