O'zbekiston respublikasi profi universitety

doimo qadimiy tabiiy tuzilmalarning so'nmas vulqoni “nafas olib” turadi. 
Shuning uchun ham, mazkur odam uchun xulqiy vaziyat qanchalik murakkab 
bo'lsa, shu vulqonning otilib chiqish ehtimoli ham shunchalik yuqori bo'ladi. 
Ko'pincha favqulotda vaziyatlarda individ xarakterining namoyon bo'lish 
ko'rinishlari shu qadar turli-tuman (o'zgaruvchan) bo'ladiki, hatto bunday 
vaziyatlarda, nafaqat uning atrofidagilar, hatto uning o'zi ham o'zini tanimay 
qoladi.
Xarakter hislatlarining ayrim xususiyatlari - bu shaxs psixik tuzilishining 
faqat alohida elementlaridir, xolos. Har bir ahamiyatli xulqiy vaziyatlarda mazkur 
individning barcha xulqiy mexanizmlarining funktsional integratsiyasi ro'y beradi. 
Faqat shu vaziyatlarni hisobga olish orqaligina odamning xarakterologik 
hislatlarini klassifikatsiyalash va sistemalashtirish mumkin. 
Xarakter xislatlari klassifikatsiyasi 
Xarakterni namoyon bo'lishining barcha ko'rinishlarini quyidagi asoslarga 
ko'ra, to'rtta guruhga bo'lish mumkin: 

---

106 
1) individning yo'nalganligi, uni sotsiumdagi munosabatlari tizimi; 2) 
irodaviy boshqarish xususiyatlari; 3) hissiy xususiyatlar; 4) intellektual 
xususiyatlar.
Odamning munosabatlari tizimida ularning to'rt xili farqlanadi: odamning 
jamiyatga, o'ziga, mehnatga va mehnat mahsuliga munosabati.
Odamning jamiyatga, boshqa odamlarga munosabati - odam xarak-
terining fundamental (asosiy) sifatlarini, uning axloqiyligini belgilaydi.
Axloqiylik - individning xulqida ro'yobga chiqadigan axloqiy ongi, individ 
xulqining ijtimoiy me'yorlar, etalonlar va qadriyatlarga bo'ysundirilganligi. 
Shaxsning axloqlilik darajasi, uning xulqiga qo'yiladigan umumijtimoiy va ichki 
motivatsion talablarning mos kelishi darajasi bilan belgilanadi. Axloqiylik - 
shaxsni ijtimoiy moslashtirilgan, ijtimoiy qadrli xulqqa o'zini-o'zi ixtiyoriy majbur 
qilishdir. 
Axloqiylik tushunchasi - sotsiologiya, etika va psixologiya fanlari o'rtasidagi 
chegara tushunchadir. Sotsiologik jihatdan - u ijtimoiy axloq, sotsium xulqini 
boshqaruvchi ijtimoiy me'yorlarning amal qilishi bilan bog'langan. Axloqlilik, 
o'zining psixologik mohiyatiga ko'ra o'zida ijtimoiy me'yorlar va qadriyatlarni 
internalizatsiyalashtirishga 
(o'zlashtirgan) 
asoslangan, 
xulqning 
stereotip-
lashtirilgan shakllari tizimini ifoda etadi. Shaxsning axloqliligi - uni 
ijtimoiylashganligining, ijtimoiy o'zini-o'zi identifikatsiya qilishining asosiy 
ko'rsatkichi hisoblanadi.
Umuman olganda axloqiylik - bu jamiyatning xulqiy madaniyatidir. 
Individning axloqliligi esa - uni shu madaniyatga qo'shilganlik o'lchamidir. 
Axloqlilikning umuminsoniy standartlari odamlarning jamoa bo'lib yashashlarining 
ob'ektiv sharoitlariga, insoniyatning asosiy ehtiyojlariga javob beradi. 
Axloqlilikning shakllanishi mazkur jamiyatning madaniy-tarixiy an'analari 
bilan, unda axloqiy ideologiyaning rivojlanishi, ijtimoiy nazorat va ijtimoiy kutish 
darajasi bilan bog'liq. 
Individning axloqliligi etik nuqtai nazardan - uni boshqa odamlar bilan 
axloqiy munosabatlari jihati, uni axloqiy faoliyati jihati, o'zining mazmuni, shakli 
va usuliga ko'ra klassifikatsiyalanadigan shaxslararo munosabatlarida yuzaga 
keladi. 
Individlarning axloqiy munosabatlari mazmuniga ko'ra, ularning ijtimoiy 
majburiyatlaridan kelib chiqqan holda farqlanadi (fuqarolik, mehnat, oilaviy, 
kasbiy va boshqa). Maxsus axloqiy majburiyatlar, alohida mavqeda turgan odamlar 
(bolalar, qariyalar, ayollar, bemorlar, o'ta muhtojlar)ga nisbatan bo'lgan 
munosabatlarda, shaxs alohida e'tiborda bo'lgan odamlar (ota-onasi, farzandlari, 
o'rtoqlari, sevganlari) ga nisbatan bo'lgan munosabatlarida namoyon bo'ladi. 
Qator axloqiy talablarda individ o'ziga nisbatan ma'lum bir qadriyatli 
munosabatda bo'lishga majbur (g'urur, o'zini-o'zi hurmat qilish va boshqa).
Individning axloqiy o'zini-o'zi takomillashtirishi, turmushining asosiy 
mazmunlaridan biridir. Shaxsning oliy axloqiy talablari tizimi uning axloqiy 
ideallarini tashkil qiladi. Individning axloqliligi - uni turmush qiyinchiliklarini