«yurisprudensiya»

3. Suv resurslarini huquqiy muhofaza qilish maqsadi va vazifalari
Suvni huquqiy muhofaza qilishdan maqsad suv resurslari va ularning manbalaridan oqilona foydalanish, suvni tabiiy xossalarini saqlash, uni ifloslanishdan, zaharlanishdan, tarkibi buzilishidan himoya qilish ayniqsa, suvni sanitariya talablariga mosligi va unda yashaydigan tabiiy mavjudotni ekologik normal holatini ta’minlashdan iborat bo‘lishi lozim.
Amaldagi «Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida» gi qonunning XXIV bobida suvning huquqiy muhofaza qilishning maqsadi o‘z ifodasini topgan.
Hamma suvlar (suv obyektlari) aholi sog‘ligiga zarar yetkazishi, shuningdek baliq zahiralarining kamayishi, suv ta’minoti sharoitining yomonlashishi hamda suvning fizikaviy, kimyoviy va biologik xossalari pasayishi, suvning tabiiy tozalanish xususiyati kamayishi, suvning gidrologik va gidrogeologik rejamining buzilishi natijasida kelib chiqadigan boshqa ko‘ngilsiz hodisalarga olib kelishi hollaridan muhofaza qilinishi kerak.
Ta’kidalash o‘rinliki, suv resurslaridan oqilona foydalanish va muhofaza qilish ko‘p hollarda nazorat qilish tartibi bilan ham bog‘liq bo‘ladi.
Mazkur masala yuzasidan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1999 yil 24 maydagi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi katta va alohida muhim suv xo‘jaligi obyektlarining texnik holatini hamda bexatar ishlashini nazorat qilish Dvlat inspeksiyasi («Davlat suv xo‘jalik nazorat»)ini tashkil qilish to‘g‘risidagi farmoni katta ahamiyaga ega.
Xalq xo‘jaligini faoliyat ko‘rsatishi, qishloq xo‘jaligi ekinlaridan barqaror hosil olinishi suv xo‘jaligi obyektlarining ishonchli hamda bexatar ishlashiga bog‘liqdir. Mana shunday shart-sharoitlarni ta’minlash bunday obyektlarning texnik holati ustidan nazoart kuchaytirilishi, turli vazirliklar va idoralar faoliyati muvofiqlashtirilishini, Markaziy Osiyo davlatlaridagi suv xo‘jaligi tashkilotlarining bahamjihat harakat qilishlarini taqoza etadi. Shuningdek, katta va alohida muhim suv xo‘jaligi obyektlarining ishonchli texnik holatini hamda bexatar ishlashini ta’minlash ko‘zda tutilgan.
Bundan tashqari, hozirgi paytda aholi yashash joylarini ichimlik suvi bilan ta’minlash va uni muhofaza qilish maqsadida hukumat tomonidan ham bir qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Ushbu muammoning yechimi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 1 iyunda qabul qilingan «qishloq aholi yashash joylarini ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan ta’minlashni yanada yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi qarorida ham o‘z ifodasini topgan.
Uning 5-bandida qishloq aholisini ichimlik suvi bilan ta’minlash samaradorligini oshirish va sifatini yaxshilash maqsadida qishloq suv ta’minoti idoraviy tizimlarini kommunal xizmat ko‘rsatish hududiy organlari balansiga berish yo‘li bilan ichimlik suv ta’minoti sohasida tarkibiy o‘zgartirishlarni amalga oshirish va mintaqaviy va mintaqalararo magistral suv quvurlaridan foydalanishning yagona tizimini yaratish maqsadga muvofiq deb hisoblanishi alohida ko‘rsatilgan.
Suvni huquqiy muhofaza qilish maqsadi uning ma’lum vazifalarini ham amalga oshirish holati bilan bog‘likdir.
«Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida»gi qonunda ko‘rsatilishicha, «Hamma suvlar (suv obyektlari) aholi sog‘lig‘iga zarar yetkazishi, shuningdek baliq zaxiralarining kamayishi, suv ta’minoti sharoitining yomonlashishi hamda suvning fizikaviy, kimyoviy va biologik hossalari pasayishi, suvning tabiiy tozalanish xususiyatining kamayishi suvning gidrologik va gidrogeologik rejimining buzilishi natijasida kelib chiqadigan boshqa ko‘ngilsiz hodisalarga olib kelishi hollaridan muhofaza qilinishi kerak» (97-modda).
Suv to‘g‘risidagi qonunda, faoliyati suvlarning holatiga ta’sir etuvchi korxonalar, tashkilotlar va muassasalar, mahalliy hokimiyat organlari, tabiatni muhofaza qilish, suv xo‘jaligi, sanitariya nazorati organlari hamda boshqa manfaatdar idoralar bilan kelishilgan holda texnologiya, o‘rmon-melioratsiya va agrotexnika, gidrotexnika, sanitariya-texnika tadbirlarini o‘tkazishlari shart», deb ko‘rsatilgan. (98-modda)
Suv manbalarini ifloslanishdan muhofaza qilishning eng yaxshi yo‘li markazlashgan suv ta’minotini tashkil qilishdan iborat.
Ochiq suv havzalaridan suv olinadigan joyni tanlashda suvning iflo-slanmasligi, suv havzasiga yetarli miqdorda suv tushib turishini, suv havzasi atrofining to‘silganligini, qirg‘oqning buzilmasligini hisobga olish kerak. Suv olinadigan joyni tanlash har safar murakkab sanitariya masalasi hisoblanadi. Muhimi, suv olinadigan joy oqova suvlar tushadigan joydan aholi yashaydigan punktning istiqboli, ya’ni kengayishi nazarda tutiladi. Shuningdek, suv olinadigan joy daryo irmoqlari chuqurligi kamida 2,5 metr bo‘lgan, qirg‘og‘i yuvilmaydigan joydan olinadi. Bu qoida suv omborlariga ham tegishlidir.
Har qanday suv manbai, ayniqsa ochiq suv havzalari tashqi muhit bilan bog‘langanligi va suv sifatiga tabiiy hodisalar, sanoat va kommunal qurilishlar, aholining xo‘jalik va turmushdagi faoliyati ta’sir qilishni hisobga olib, vodoprovod qurilishida albatta sanitariya zonasi tashkil etish kerak.
Mavjud qonunchilikka asosan tashkilotlar barcha vodoprovodlar uchun sanitariya muhofazasi zonasi tashkil qilishlari kerak.
Sanitariya maishiy suv ta’minotidan foydalaniladigan rayonlarda sanitariya muhofaza zonasi yaratish zarur. Bunday hollarda sanitariya nazorat organlari va shu territoriyadagi suvdan foydalanishni va muhofaza qilishni boshqaradigan organlarga quyidagi hajmda yer ajratiladi:
-ochiq suv havzalari uchun 100 m. Suvning ikkala qirg‘og‘iga inspektorlik yo‘llari qilinadi, ko‘kalamzorlashtiriladi, shahar doirasida esa qirg‘oqlar qo‘shimcha ravishda obod qilinadi;
-o‘zanli va suv quyilib turadigan suv ombori uchun 300 m chor atrofi muhofaza qilinadi;
-artezian quduq uchun foydalaniladigan ayrim quduqlar, buloqlar va chashmalar yoki yer osti suvlari usti 30m radiusda suvga chidamli materiallar bilan yopildi, maydoni kamida 0,25ga bo‘ladi;
-ayrim quduqlar uchun yer osti suvi yoki infiltratsion suvdan foydalanganda 30 m radiusda usti yopiladi, maydoni kamida 0,75 ga bo‘ladi.
Ayrim rayonlarda, masalan, yirik shaharlar yoki korxonalarda kishloq xo‘jaligida zaharli ximikatlar ko‘p ishlatilganda sanitariya nazoratining tegishli organlari talabiga ko‘ra, bu zonalar kengaytirilishi mumkin.
Shuningdek, yuqorida ko‘rsatilgan «Davlat suv xo‘jalik nazorati» ning suvdan foydalanish va uni muhofaza qilish sohasidagi vazifalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentinig 1999 yil 24 maydagi farmonida belgilab berilgan.
«Davsuvxo‘jaliknazorat» davlat nazorat organi hisoblanib, quyidagi asosiy vazifalarning hal etilishini ta’minlaydi:
Katta va alohida muhim suv xo‘jaligi obyektlaridan foydalanishda ularning ishonchli texnik holatini ta’minlash ustidan nazoratni amalga oshirish hamda bexatar ishlashini ta’minlash;
-katta va alohida muhim suv xo‘jaligi obyektlarining bexatarligi mezonlari hamda qoidalirini ishlab chiqishni tashkil qilish va tasdiqlash;
-manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda katta va alohida muhim suv xo‘jaligi obyektlari texnik holatining ishonchliligi hamda bexatar ishlashini ekspertizadan o‘tkazish;
-tegishli vazirliklar va idoralar bilan birga katta va alohida muhim suv xo‘jaligi obyektlarining texnik holati hamda bexatar ishlashi bilan bog‘liq hodisalarning oldini olishga doir takliflarni ishlab chiqish;
-katta va alohida muhim suv xo‘jaligi ob’eklarini qurish va qayta qurish loyihalarini ekspertizadan o‘tkazishni tashkil etish, ularni barpo etish sifati va foydalanishga qabul qilnishi ustidan nazoratni amalga oshirish;
-katta va alohida muhim suv obyektlarining ishonchli muhofazasi tashkil etilishini nazorat qilish;
-tegishli vazirliklar va idoralar bilan birgalikda katta va alohida muhim davlatlararo hamda chegara bo‘yi suv xo‘jaligi obyektlaridan puxta va bexatar foydalanish masalalarining Markaziy Osiyo davlatlari bilan bartaraf etilishini ta’minlash;
-katta va alohida muhim suv xo‘jaligi obyektlaridan foydalanishda ularning ishonchli texnik holatini oshirish masalalarini ko‘rib chiqish hamda ularni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga kiritish.
«Davsuvxo‘jaliknazorat»ning o‘z vakolatlari doirasida qabul qilingan qarorlari vazirliklar, idoralar, korporatsiyalar, konsernlar, uyushmalar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan ijro etish uchun majburiy hisoblanadi.
Suv qonunchiligi va ushbu talablarni bajarmaslik suvdan xo‘jasizlarcha, nooqilona foydalanish deb hisoblanib, uni muhofaza qilishni huquqiy tartibini buzish deb qarash mumkin.
Xullas, suvni huquqiy muhofaza qilishning asosiy maqsadi va vazifalari suv, tabiatni muhofaza qilish, yer, o‘rmon, o‘simliklar dunyosini muhofaza qilish hamda boshqa ekologik –sanitariya to‘g‘risidagi qonun ta lablarini amalga oshirish va ularni bajarilishini ta’minlashdan iborat.