Fazliddin o‘taganov davlat tili uzbek tili

BADIIY-TASVIRIY VOSITALAR (Hotam Umurov) 
Badiiy asarda so‘z yoki so‘z birikmasining ko‘chma ma’noda qo‘llanishi – trop (grekcha „tropos" – 
ko’chim)lar deb yuritiladi.

---

FAZLIDDIN O‘TAGANOV
Davlat_tili_uzbek_tili
16 
Trop – majoz (arabcha – so‘z yoki iboraning ko’chma ma’noda ishlatilishi va shunday ma’noda 
ishlatilgan so‘z, ibora), tashbeh (arabcha – o’xshatish; majoz), ko‘chim (trop, oborot ma’nosini beradi) deb 
ham ataladi. 
Badiiy-tasviriy vositalarning hammasi ham ikki vazifani o‘taydi: 
1. Badiiy asarda ifodalangan g‘oyani, shu g‘oyani tashuvchi obrazlarni hayotiyroq va ta’sirliroq ifoda 
qiladi. Bu mazmuniy vazifa. 
2. Misralar, baytlar, bandlarning (demakki, badiiy asarning) lafziy musiqiyligini, jilosini, jozibadorligini 
ta’minlashga xizmat qiladi. Bu shakliy vazifa. 
Jonlantirish – odamlarga xos xususiyatlarni jonsiz predmetlarga, tabiatning turli hodisalariga ko‘chirish 
orqali, to‘g‘rirog‘i, ularni insoniylashtirish orqali paydo bo‘ladigan tasvirdir. Bu tasvirning ikki xil ko‘rinishi 
mavjud: Birinchisi, tashxis (shaxs bilan bog‘liq) jonsiz narsalarni jonlantirish usulidir; masalan, badiiy 
asarda quyosh yuguradi, daryo shoshadi, samo (yulduzlar) ko‘z yosh to‘kadi, harsang (tog‘) bardosh va sabr 
ko‘rsatadi, gul kuladi, bulutlar xo‘mrayadi, qovoq osadi, yig‘laydi, tun uxlaydi, oy yuradi, yulduzlar 
guvohlikka o‘tadi, qashshoqlik kuladi... 
„Zoriqtirmay kelsang-chi bir,
Agar shamol qo‘zg‘ab qolsa,
Intizor qilding buncha...",
Titrashadi keldi deb,
Deb yaproqlar tebranadi,
Yerga qadar egiladi,
To charchab uxlaguncha.
Aytganlarim bo‘ldi, deb. 
Quyosh chiqib isitsa ham,
Noyob yigit, bosib o‘t, deb
Sendursan deb o‘ylaydi.
To‘kiladi yo‘lingga.
Tun oy kezib o‘tsa ham, 
Gul barglari uchishadi,
Sendursan deb o‘ylaydi.
Tushayin deb qo‘lingga.
Yori o‘tkazib ketgan nihol – judayam intiqqan, beadad sog‘ingan, sadoqatli dildor, „ko‘zlariga surtmoq 
uchun erining gardi (changi, zarrasi)ga zor o‘zbek ayolining qalbi bo‘lib so‘zlaydi. Bu qalbning yorga 
bunchalik intizorligini faqatgina jonlantirish san’ati, bu san’atning ustamoni Hamid Olimjongina g‘oyatda 
ta’sirli qilib, zarur milliylikka o‘rab tiriltira oladi. Bu san’atkorlikdir, bu insoniylikdir, bu ibratomuz 
darslikdir. 
Ikkinchisi, intoq (nutq bilan bog‘liq) nutqi yo‘q narsa va predmetlarni nutq egasi sifatida jonlantirish 
usulidir; masalan, badiiy asarda ot ham so‘ylaydi („Alvido, Gulsari", Ch. Aytmatov), Qo‘zichoq va bo‘ri 
bahs yuritadi („Bo‘ri bilan qo‘zichoq", ertak). 
Erkin Vohidovning „Aruz va barmoq" she’rida ular o‘rtasidagi nifoq jonlantirishning ikkinchi usuli 
vositasida quyidagicha badiiylashtiriladi; ular o‘zlarining “jonli qiyofalari" bilan jonlanadi: 
Aruziy barmoqni
Barmoq uni ko‘hna –
To‘pori, deydi.
Xarobasan, der,
Sen pastsan, men sendan – 
Arobasan, der,
Yuqori, deydi.
Parvozlar asrida.