Filologiyasi

O„zbek tilida kelishik shakllarining umumiy va xususiy grammatik ma‟nolari

Ishning avvalgi bo‗limlarida o‗zbek tilida kelishik umumiy grammatik ma‘nosi, kelishiklarning o‗rganilish tarixi va umumiy grammatik ma‘nosi, sinonimiya hodisasi, uning turlari xususida batafsil to‗xtalindi.
O‗zbek tilida oltita kelishik shakli mavjud bo‗lib, ularning har biri o‗z ma‘nosi, shakli, so‗rog‗i va vazifasiga ega. Mavjud qo‗llanmalarda, shuningdek, maktab darsliklarida kelishiklarning o‗zaro bir-biri bilan, qolaversa, ko‗makchilar bilan ma‘nodosh bo‗lib o‗rin almashinib kelishi xususida ham to‗xtalinadi.
Ushbu bo‗limda har bir kelishik shakli, uning xususiy va oraliq grammatik ma‘nosi, o‗zi qo‗shilgan so‗zni gapda qanday vazifaga xoslashi, tizim ichidagi munosabatlarini alohida-alohida ko‗rib o‗tamiz.
Kelishik tobe so‗zning hokim so‗zga sintaktik munosabatni ko‗rsatuvchi kategoriya ekan, uning ba‘zan kesim tarkibida kelib, keyin keluvchi hokim so‗zdan holi bo‗lishida sintaktik emas, balki semantik vazifa bajarishi kuzatiladi (Bu sovg„a sizga, Umidim sendan, Hurmat kichikdan) va u kelishik kategoriyasi umumiy grammatik ma‘nosidan tashqariga chiqadi.
Kelishik sintaktik jihatdan paradigmatik munosabatda bo‗lar ekan, bunda ikki pozitsiyani farqlash lozim:

1. 
   hokim-tobelik pozitsiyasi asosidagi ziddiyat;
   
2. 
   gap bo‗lagi vazifasi asosidagi ziddiyat.
   

―Tobelik‖ pozitsiyasiga egalik‖ belgisi asosida kelishik noto‗liq ziddiyatda bo‗ladi. Bunga ko‗ra, bosh, qaratqich, tushum kelishigi ziddiyatning belgili, jo‗nalish, o‗rin-payt va chiqish kelishigi belgisiz a‘zo maqomida namoyon bo‗ladi. Chunki bosh, qaratqich, tushum kelishigi har doim tobe so‗z tarkibida keladi. Boshqa kelishik ba‘zan hokim so‗z (kesim) tarkibida ham kela oladi (Bu sovg‗a sizga, Umidim sendan, Hurmat kichikdan).
Gap bo‗lagi vazifasi asosida kelishik ko‗p qatorli ziddiyatni hosil qiladi. Masalan, ―ega vazifasida kela olmaslik‖ belgisiga ko‗ra bosh kelishik kuchsiz, boshqa kelishik kuchli a‘zo sifatida namoyon bo‗ladi.
―Vositasiz to‗ldiruvchi bo‗la olish‖ belgisiga ko‗ra, bosh, tushum, chiqish kelishigi noto‗liq ziddiyatda bo‗ladi. Bunda vositasiz to‗ldiruvchi ham bo‗la oladigan bosh, chiqish kelishigi belgisiz, tushum kelishigi faqat shu vazifaga xoslanganligi uchun belgili a‘zo sifatida yuzaga chiqadi. O‗rin-payt kelishigi, jo‗nalish kelishigi va qaratqich kelishigi bu oppozitiv qatorda ishtirok etmaydi, chunki u bu vazifaga mutlaqo xoslanmagan. ―Vositali to‗ldiruvchi bo‗la olish‖ belgisi asosidagi noto‗liq ziddiyatda tushum kelishigi va qaratqich kelishigi kuchli, boshqa kelishik kuchsiz a‘zo sifatida ishtirok etadi.
―Qaratuvchi aniqlovchi bo‗la olish‖ belgisi asosidagi noto‗liq ziddiyatda qaratqich kelishigi kuchli, bosh, o‗rin-payt kelishigi kuchsiz a‘zo sifatida ishtirok etib, bu sirada boshqa kelishik ishtirok etmaydi. Bu ziddiyatda o‗rin-payt kelishigining ishtirok etishi nisbiy. U ba‘zan qaratqich kelishigi shakli bilan ma‘nodoshlik munosabatida bo‗ladi va shu belgisi asosida mazkur ziddiyatga dahldor bo‗ladi.
―Hol bo‗la olmaslik‖ belgisiga ko‗ra qaratqich va tushum kelishigi kuchli, boshqa a‘zo kuchsiz a‘zo sifatida ishtirok etadi.
―Kesim bo‗la olmaslik‖ belgisiga bosh, qaratqich va tushum kelishigi ijobiy va boshqa kelishik salbiy munosabatda bo‗ladi.
―Birgina gap bo‗lagiga xoslik‖ belgisi ostidagi ziddiyatda tushum va qaratqich kelishigi belgili, boshqa kelishik belgisiz munosabatda bo‗ladi.
Muayyan grammatik ma‘no guruhiga tobelana olishi jihatdan tushum kelishigi boshqa kelishikdan ajralib turadi, ya‘ni u faqat o‗timli fe‘lgagina tobelanadi. Boshqa kelishik biror turkumni aniq talab qilmaydi. Shuningdek, qaratqich kelishigigina muayyan grammatik shakldagi (egalik shaklidagi) so‗zni talab qiladi, boshqa kelishik bunday xususiyatga ega emas.
Semantik belgi ham ziddiyat asosi bo‗la olishi mumkin. Masalan, ―aniqlik‖ belgisiga egalik‖ ziddiyat asosiga ko‗ra bosh kelishik kuchsiz (chunki u aniqlikni ham, noaniqlikni ham ifodalay oladi) boshqa kelishik aniqlikni ko‗rsatadi.
―O‗rinni ifodalash‖ belgisiga ko‗ra qaratqich kelishigi kuchli, jo‗nalish, o‗rin- payt, chiqish kelishigi kuchsiz a‘zo sifatida namoyon bo‗ladi.
Bunday semantik oppozitsiyani ko‗plab ajratish mumkin. Biroq, baribir, kelishikning mustahkam va barqaror ziddiyat asosi sifatida sintaktik belgi qolaveradi. Bu mutlaq belgi ―soyasi‖da semantik belgi ham yashaydi. Kelishik kategoriyasi sintaktik jihatdan tobelikni ifodalash va semantik jihatdan predmetlik-hodisaviylik va lokallikni ifodalash uchun xoslangan.