Fizika guruh talabasi tojiboyeva zumradning optika

2.3. Yorug’lik bosimining ba’zi bir kosmik hodisalardagi roli. 
Yorug’lik bosimi mavjudligi Koinotda yuz beradigan bir qator hodisalarni 
izohlab berganligi haqida oldin gapirib o’tilgan edi. Kosmik jismlarga yorug'lik 
bosimi nazariyasini ishlab chiqish doirasida natijalar qo'lga kiritildi, unga ko'ra 
asosiy vektorni va yorug'lik bosimi kuchlarining asosiy momentini aniqlash uchun 
strukturaning tavsifini ajratish mumkin uning yo'nalishi. Ushbu mualliflar 
yorug'lik bosimini tavsiflashda tensor yondashuvini ishlab chiqdilar. Tensor 
yondashuvi boshqa tadqiqotchilar tomonidan ham ishlab chiqilmoqda. Ushbu ish 
yorug'lik bosimi kuchlarini tavsiflashga tenzor yondashuvi doirasida amalga 
oshirildi va muallif tadqiqotining davomi hisoblanadi. Ushbu ishning maqsadi 

---

17 
kosmik tuzilmalarga yorug'lik bosimini hisoblashning istiqbolli usulini ishlab 
chiqishdir. Yorug'lik bosimining elementar kuchi. Rasmda ko'rsatilgandek, kosmik 
kemaning yo'nalishi sezilarli darajada o'zgarmaydi degan taxmin bilan kosmik 
kemaning yuzasida yorug'lik bosimi kuchlarining asosiy vektori va asosiy momenti 
uchun analitik ifodalarni yozish mumkin. uning parvozi, masalan, o'rnatilgan sirt 
yoritilgan bo'lsa. Ko'zgu-diffuz aks ettirish sxemasi modeli doirasidagi tekislik 
muammosini vektorli shakllantirishda cheksiz kichik element L ga yorug'lik 
bosimining elementar kuchi uchun iboralar birinchi marta 1980-yilda shaffof 
monografiyalarda olingan. Ularda kuchlarning proektsiyalari yelkanning soya 
tomoniga normal yo'nalishda aniqlandi. Bizning muammomizdaga binoan shunga 
o'xshash yozuvlardan foydalanamiz, bu yerda proektsiyalar yoritilgan tomonga 
normal bo'ylab yoziladi: Kometalar quyruqlarining paydo bo’lishi, kometalar 
quyoshga yaqinlashgan sari bu quyruqlarning kattalashib borib quyoshdan teskari 
tomonga qarab joylashishi Keplerni kometalarning quyruqlari zarralar oqimidan 
iborat bo’lib, kometa quyoshga yaqinlashayotganida bu zarralar yorug’liq bosimi 
ta’sirida quyoshdan uzoqlashadi, degan xulosani chiqarishga majbur qildi. Hisoblar 
va ayniqsa Lebedevning eksperemental tadqiqotlari bu fikrni quvvatladi. Bu 
ma’lumotlarga qarab o’lchamlari ancha kichik bo’lgan zarralarni Quyosh nurlari 
ta’sirida quyoshdan itarilishi quyosh massasi ta’sirida quyoshga tortilishiga 
qaraganda kuchliroq ekanligini aniqlash mumkin, chunki zarra radiusining 
kichrayishi bilan tortilish kuchi radiusining kubiga praporsional kamayadi. Itarilish 
esa radiusning kvadrati kabi kamayadi. Kerakli o’lchamdagi zarra uchun 
itarilishning tortilishga qaraganda ustunligi (yoki aksincha) quyoshdan istagan 
masofada kuzatiladi, chunki nurlanishning zichligi ham, gravitatsion ta’sir ham 
masofaga qarab bir xil (1/r² kabi) o’zgaradi. Kometalarning quyruqlari faqat 
quyosh yaqinida kattalasha boshlashishga o’lchamlari ancha kichik bo’lgan 
zarralar quyosh yaqinida bug’lashish natijasida paydo bo’lishi sababchisidir. 
Ammo keyingi vaqtda kametalarda quyruq paydo bo’lishi juda murakkab protsess 
ekanligi va yorug’lik bosimi xilma xil hodisalarning sababini ochib berolmasligi 
aniqlandi. Yaqinda yorug’lik bosimi yulduzlarning chegaraviy o’lchamlari 

---

18 
to’g’risidagi masalada muhim ahamiyatga ega ekanligi ko’rsatildi. Astronomiya 
ma’lumotlaridan shu narsa aniqki, o’lchamlari ma’lum maksimumdan ortadigan 
yulduzlar mavjud emas ekan. Eddington yulduzlar o’lchamlarining ortishidan 
quydagi sharoit to’sqinlik qilishi kerakligiga e’tibor berdi. Yulduzning massasi 
ko’paygani tashqi qatlamlarining markazga tortilish kuchi ortgani sari yulduzning 
ichki qatlamlarining siqilish ishi ham ortadi, natijada shu qatlamlarning harorati 
ortib bir necha million gradusga yetadi. Lekin temperaturaning ortishi yulduz 
ichidagi nur energiyasi zichligining, demak, yorug’lik bosimi kattaligini ortishini 
bildiradi. Hisoblar tortilish kuchi bilan yorug’lik bosimi ta’sirida yuzaga kelgan 
itarilish kuchlari o’rtasidagi muvozanat tufayli yulduzning massasi ma’lum 
chegaraviy qiymatdan ortmasligini ko’rsatadi: massasi ko’proq yulduzlar turg’un 
bo’lmaydi va tezda parchalanib ketadi. Haqiqatdan ham, yuqorida aytilgan fikrlar 
asosida o’tkazilgan hisoblarning natijasi bo’lmish yulduzlarning yuqorigi 
chegaraviy massasi astofizik kuzatish natijalari bilan bir xildir. Yorug'lik bosimi 
rus olimi P.N. Lebedev 1901-yilda o'zining tajribalarida u yorug'lik bosimi 
yorug'likning intensivligiga va tananing aks ettirish qobiliyatiga bog'liqligini 
aniqladi. Tajribalarda evakuatsiya qilingan kolbaga solingan qora va ko'zgu 
barglari bilan spinner ishlatilgan (4-rasm).