Fizika guruh talabasi tojiboyeva zumradning optika

 
1-rasm. P. N. Lebedevning yorug’lik bosimini o’lchash bo’yicha o’tkazgan 
tajribalarining sxemasi. 
Lebedev tajribasidagi asbob ingichka ipga bog’langan yengil osmadan iborat 
bo’lib, bu osmaning chekkalariga yupqa yengil qanotchalar ulangan; bu 
qanotchalarning biri qoraytirilgan, ikkinchisi esa yaltiroq holda qoldirilgan. Havosi 
so’rib olingan G idish ichiga joylashtirilgan R osma juda sezgir burama tarozi 
tashkil qiladi. A. Kompton yorug'likning kvant nazariyasini eksperimental tarzda 
tasdiqladi. To'lqinlar nazariyasi nuqtai nazaridan yorug'lik to'lqinlari kichik 
zarrachalar tomonidan nurlanish chastotasi o'zgarmasdan tarqalishi kerak, bu 
tajriba bilan tasdiqlanmaydi. Kompton rentgen nurlarining tarqalish qonunlarini 
o'rganayotganda rentgen nurlari moddadan o'tayotganda tarqalgan nurlanish to'lqin 

---

13 
uzunligi tushayotgan nurlanish to'lqin uzunligiga nisbatan ortib borishini 
aniqladi. Sochilish burchagi qanchalik katta bo'lsa, energiya yo'qotilishi shunchalik 
katta bo'ladi va shuning uchun chastotaning pasayishi (to'lqin uzunligining 
oshishi)
. 
Agar rentgen nurlari yorug'lik tezligida uchadigan fotonlardan iborat deb 
hisoblasak, unda A.Kompton tajribalari natijalarini quyidagicha izohlash mumkin. 
1873-yilda J. Maksvell yorug'likning elektromagnit tabiati haqidagi g'oyalardan 
kelib chiqib, shunday xulosaga keldi: yorug'lik to'siqqa bosim o'tkazishi kerak [11].
Radiometrik ta’sirlar siyraklashgan gazda qanotchaning yoritilgan hamda 
yoritilmagan tomoni temperaturalari farqi natijasida paydo bo’ladi. Ballonda 
qolgan gazning malekulalari qanotchaning issiqroq tomonidan kattaroq tezlik bilan 
qaytadi, tepki natijasida qanotchalar yorug’lik oqimi ta’sirida burilgan tomonga 
burilishga intiladi. Agar temperaturalar farqini kamaytirish uchun juda yupqa 
metall qanotchalarni qo’llab, ballondagi gazning bosimi kamaytirilsa, radiometrik 
ta’sir kamayadi. Agarda yorug’lik yaltiroq qanotchaga tushadigan bo’lsa, 
yorug’likning bosimi yorug’lik qoraytirilgan qanotchaga tushgandagiga qaraganda 
taxminan ikki marta ko’p bo’lishi kerak. Aksincha, qoraytirilgan qanotcha 
yoritilganda radiometrik ta’sir ko’proq bo’ladi, chunki qoraytirilgan qanotcha 
kuchliroq qiziydi. Lebedevning tajribasida yorug’likning yaltiroq qanotchaga 
qoraytirilgan qanotchaga qaraganda ikki barobar ko’p ta’sir qilishi haqiqatdan ham 
kuzatilgan bo’lib, radiometrik ta’sirning to’liq bartaraf qilinganligini isbot qiladi.