Fizika guruh talabasi tojiboyeva zumradning optika

II. BOB. YORUG’LIK BOSIMINING AMALIYOTDAGI O’RNI 
2.1. Yorug’lik bosimini tajribalar orqali o’rganish 
Birinchi marta yorug'lik bosimi borligi haqidagi gipotezani XVII asrda
Kepler quyosh yaqinidagi parvoz paytida kometa quyruqlarining xatti-harakatlarini 
tushuntirish uchun g’oyalarni ilgari surdi. 1873-yilda Maksvell o'zining klassik 
elektrodinamikasi doirasida yorug'lik bosimi nazariyasini berdi. Yorug'lik bosimi 
birinchi marta 1899-yilda P.N Lebedev tomonidan eksperimental ravishda 
o'rganilgan. Uning evakuatsiya qilingan kemadagi tajribalarida aylanuvchi 
muvozanat ingichka kumush ipda to'xtatilgan bo'lib, uning rokkalari mlyuda va turli 
metallardan yasalgan ingichka disklar bilan bog'langan. Asosiy qiyinchilik 
radiometrik va konvektiv kuchlar fonida yorug'lik bosimini ajratish edi (atrofdagi 
gazning harorati yoritilgan va yoritilmagan tomondan farqi natijasida paydo bo'lgan 
kuchlar). Muqobil nurlanish bilan turli tomonlar Lebedev radiometrik kuchlarni 
tenglashtirdi va Maksvell nazariyasi bilan qoniqarli (± 20%) kelishuvga erishdi. 
Keyinchalik, 1907-1910-yillarda. Lebedev gazlardagi yorug'lik bosimini o'rganish 
bo'yicha aniqroq tajribalar o'tkazdi va nazariya bilan maqbul kelishuvga erishdi.  

---

10 
Yengil bosim, aks ettiruvchi hamda yutuvchi jismlarga, zarrachalarga va 
boshqalarga yorug'lik nurlari ta'sirida o'tkaziladigan bosim molekulalar hamda 
atomlar; elektromagnit maydon impulsining materiyaga o'tishi bilan bog'liq 
yorug'likning ponderomotiv harakatlaridan biri. Masalan, birlik maydoniga 
yorug'lik bosimi kuchining tangensial komponenti quyidagicha bo'ladi: Birlik 
maydoniga yorug'lik bosimi kuchining normal komponenti quyidagicha bo'ladi: 
Oddiy va tangensial komponentlarning nisbati: 
Yorug’likning moddaga ko’rsatadigan turli ta’sirlari orasida uning bosimi 
juda katta ahamiyatga egadir. Yorug’likning bosimi yorug’lik elektromagnitik 
nazariyasining rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega bo’ladi, bundan tashqari, 
yorug’likning tabiatiga bo’lgan umumfilosofik nuqtai nazar ancha qiziqarli bo’lib, 
kosmik sohada ham keng qo’llaniladi. 
Yorug’lik o’zi yoritayotgan jismlarga bosim berishi kerak degan g’oyani 
Kepler aytgan bo’lib, u kometalar quyruqlari shakliga o’sha bosim sabab bo’ladi 
degan. Yorug’lik bosimi haqidagi g’oya Nyutonning zarralar oqib chiqish 
(korposkulyar) nazariyasida ham kelib chiqadi; bu nazariyaga muvofiq, yorug’lik 
zarralari o’zlarini qaytarayotgan yo yutayotgan jismlarga urilganda umpulslarining 
bir qismini ularga berishi, ya’ni bosim hosil qilishi kerak. 
Bu masalaning nazariyasi va tajribasi juda uzun tarixga ega. Tajriba xususida 
juda sodda urinishlar bilan birga ancha jiddiy tajribalar ham o’tkazilib, bu 
tajribalarni ba’zilari, masalan, Kruks tajribalari siyraklashtirilgan gazlarning 
kinetikasi bilan bog’liq bo’lgan maxsus radiomertik hodisalarning kashf qilinishiga 
olib keldi. Franklin o’zidan oldin yorug’lik bosimini aniqlashga bag’ishlangan
urinishlarning muvaffaqiyatsizlikka uchraganligini korpuskulyar nazariyaga qarshi 
qo’yiladigan dalillardan biri sifatida ko’rsatgan. Keyinchalik Yung shu dalildan 
foydalangan, biroq na Franklin va na Yung bu bosimning eng kam qiymati haqida 
hech narsa deya olmadilar, chunki yorug’lik zarralarining massasi haqida ham, 

---

11 
o’sha vaqtda tajribada qo’llanilgan burama tarozining sezgirligi yetarli yoki yetarli 
emasligi haqida ham hech narsa deyish mumkin emas edi. 
Maksvell yorug’likning elektromagnitik nazariyasi asosida yorug’lik 
bosimining bo’lishi zarurligini keltirib chiqarganidan va hatto bu bosimning 
kattaligini hisoblab bergandan so’ng Franklinning yorug’likning to’lqin nazariyasi 
elastiklik nazariyasi sifatida rivojlanayotgani uchun muhim ahamiyatga ega 
bo’lgan e’tirozli korpuskulyar tasavvurlarga qarshi qo’yiladigan dalil sifatda o’z 
kuchini yo’qotdi [8]. 
Yorug’lik ko’ndalang elektromagnitik to’lqin bo’lgani uchun o’tkazgich 
(ko’zgu yoki yutuvchi jism) sirtiga tushganda bunday ta’sirlar ko’rsatishi kerak: 
yoritilgan sirt tekisligida yotgan elektr vektori o’sha vektor yo’nalishi bo’yicha tok 
hosil qiladi; yorug’lik to’lqinining magnit maydoni paydo bo’lgan bu tokka Amper 
qonuniga asosan shunday kuch bilan ta’sir qiladiki, bu kuchning yo’nalishi 
yorug’likning tarqalish yo’nalishi bilan bir xil bo’ladi. Shunday qilib, yorug’lik 
bilan qaytaruvchi yoki yutuvchi jism o’rtasidagi ponderomotor o’zaro ta’sir jismga 
bo’layotgan bosimni vujudga keltiradi. Bosim kuchi yorug’likning intensivligiga 
bog’liq bo’ladi. nurlari parallel tashkil qilgan holda Maksvellning hisobi bo’yicha 
P bosim yorug’lik energiyasining ս zichligiga ya’ni hajm birligidagi energiyaga 
teng bo’ladi. Bunda yorug’lik tushayotgan jism absolyut qora, ya’ni o’ziga 
tushayotgan yorug’lik energiyasini to’liq yutadigan jism deb faraz qilinadi. Agar 
jismning qaytarish koeffitsenti nolga teng bo’lmay, biror R qiymatga teng bo’lsa, 
u holda bosim P=u(1+R) bo’ladi, ideal ko’zgu uchun xususiy holda (R=1) bosim 
P=2u bo’ladi. Agar 1cm
2
yuzga 1s ichida normal tushayotgan energiyani 
(yoritilganlik) E bilan belgilasak, u holda nur energiyasining zichligi E/c ga bo’ladi, 
bu yerda c-yorug’likning tezligi. Shunday qilib, yorug’likning bosimini 
quydagicha ifodalash mumkin:  
𝑃 =
E
c
(1 + 𝑅). 
Maksvell yorug’ kunda quyosh nurlari 1m² qora sirtga 0,4 mG kuch bilan 
bosim beradi deb topdi. Agar yorug’lik devorga bo’shliq ichidagi barcha 

---

12 
yo’nalishlar bo’yicha tushayotgan bo’lsa, nurlarning zichligi u ga teng bo’lganda 
qora sirtga bosim
𝑃 =
1
3
u beriladi. 
Yorug’lik bosimini birinchi bo’lib P. N. Lebedev Moskvada o’z davridagi 
eksperimental san’atning namunasi bo’lgan tajribalarida aniqladi va o’lchadi.