Физика кафедраси физика фанидан маърузалар


Инерция ва тортилиш кучларининг эквивалентлиги инерт масса ва гравитон масса бир хил физик маънога эга эканлигини к¢рсатди


Download 0.92 Mb.
bet15/16
Sana08.03.2023
Hajmi0.92 Mb.
#1249246
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   16
Bog'liq
ФИЗИКА ФАНИДАН МАЪРУЗАЛАР

Инерция ва тортилиш кучларининг эквивалентлиги инерт масса ва гравитон масса бир хил физик маънога эга эканлигини к¢рсатди.




Айланувчи ¯исоб тизимлари


Айланувчи жисмлар билан боšлик ¯исоб тизимлари ¯ам ноэнерциал. Улар учун нормал тезланишнинг мавжудлиги характерли-дир: Масалан, ¯исоб тизими, соат миллари й¢налиши б¢йлаб W бурчак тезлиги билан айлана¸тган; r радиусли юмалоœ диск билан боšлиœ (9.2 – расм). Диск чеккасида айлана б¢йлаб соат миллари й¢налиши б¢йича массаси m га тенг кичик жисм ¯аракат œилмокда. Дискка нисбатан бу жисм тезлиги , œ¢зšалмас (инерциал) тизимга нисбатан эса
Инерциал тизимда жисм тезланиши
бундан (9.4)
(9.4) тенгликни m га к¢пайтириб, айлана¸тган тизимдаги жисмга таъсир œилина¸тган натижаловчи кучни оламиз:
(9.5)
бу ерда - жисм айлантирувчи (марказга интилувчи куч) хаœиœий куч. Ундан ташœари, айлана¸тган тизимда жисмга таъсир œила¸тган иккита фиктив (œалбаки) кучлар бор: - mw2r – инерция фиктив марказидаги œочма куч б¢либ, у айланиш ¢œидан радиус б¢йлаб, ташœарига й¢налган (манфий ишорали) ва - - Кариолис кучи б¢либ, у œарала¸тган мисолда ¢œдан ташœарига œараб й¢налган б¢лади. кучларнинг ¯ар œандай й¢налишида Кариолис кучи вектор к¢ринишида œуйидаги формула билан ифодаланади:
(9.6)
Бундан к¢ринадики бу куч векторлар й¢налишлари орœали ¢тган текисликка перпендикуляр й¢налишга эга, яъни у тизимнинг айланиши й¢налишига ( й¢налишига) боšлиœ ва айланма тизимда ¯аракат œила¸тган жисм траекториясига ¯ар доим тик б¢лади.
(9.5) дан инерция марказидаги œочма куч айлана тизимга ¯ар доим таъсир œилади, Кариолис кучи эса жисм айланма системасига нисбатан ¯аракатда б¢лганда таъсир œилар экан ( . Айлана¸тган Ер билан боšлиœ ¯исоб тизими, œатъий œилиб айтганда, ноэнерциал тизими, лекин, унинг айланма бурчак тезлиги w жуда кичик б¢лгани сабабли, инерция кучининг таъсири жисм жуда катта тезлик билан ¯аракат œилганда ¸ки катта ваœт оралиšида сезилади. К¢п ¯олларда бу тизимни тахминан инерциал тизим деб ¯исоблаш мумкин.
Мисоллар:

  1. А
    йлана¸тган Ер юзасида бирор М жисм ер ¢œи атрофида айлана ¯осил œилади (9.3 – расм)

9.3 – расм.
Унга марказга й¢налтирилган тортилиш кучи , ер ¢œига перпендикуляр б¢лган, марказдан œочувчи куч таъсир œилади. Бу икки кучни œ¢шиб, одатда й¢налиши, Ер марказидан ¢тмайдиган оšирлик кучи ни ¯осил œиламиз. Фаœат, марказдан œочувчи куч оšирлик кучига тескари й¢налишда б¢лган, экваторда ва œутбларда ( у ерда = 0) оšирлик кучи марказга й¢налган б¢лади. шунинг учун œутбларда максимал œийматини, экваторда эса тахминан 0,5 % га кам œийматни œабул œилади. Буларнинг ¯аммаси Ернинг яссиланишига олиб келади: œутбларни орасидаги диаметри экватор диаметрига нисбатан га œисœароœ б¢лади.

  1. Е
    р юзасида тебрана¸тган узун маятник траекториясини Кариолис

кучи ¯ар доим œийшайтириб туради. Масалан, у œум сепилган майдонда ¢з изини œолдирса, бу из т¢šри чизиœ б¢лишни ¢рнига. 9.4 – расмдаги к¢ринишда б¢лади.
9.4 – расм.

Биринчи марта 1850 й. Фуко томонидан ¢тказилган бу тажриба, Ернинг ¢з ¢œи атрофидан айланишини тасдиœловчи омил б¢лди.Худди шу куч, ¯аво босими энг катта фарœи й¢налишидан шамол й¢налиши четга чиœишга ва денгиз оœимининг кучли шамол й¢налишидан фарœ œилишига сабаб б¢лади. Бу фарœлар шимолий ярим шарда ¢нгга, жанубий ярим шарда эса чапга œараб ¢згаради, бу ¯одиса Кариолис кучининг й¢налиши билан боšлиœдир.





Download 0.92 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   16




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling