Fizika va kimyo” fakulteti “ilmiy va metadologik kimyo” kafedrasi

1.3.Polisaxaridlar.
Tabiatda asosan uglevodlar polisaxarid ko`rinishida bo`ladi.
Umumiy formulasi: (C₆H₁₀O₅)n yoki (C₆H₇O₂(OH)₃)n
Polisaxaridlar bir biridan tuzilishi bilan farq qiladi.
Kraxmal – alfa glukozadan tashkil topgan
Selluloza – betta glukozadan tashkil topgan.
Shakarga o'xshamagan disaxaridlardan kraxmal va selluloza tabiatda
keng tarqalgan. Ular glukoza qoldiqlaridan tashkil topgan. Polisaxaridlarning
molekulasi hosil bo'lishida gIukozid va uglevodlardagi gidroksil guruhlari
ishtirok etadi. Ayrim hollarda oltinchi gidroksil ham qatnashishi mumkin.
Polisaxaridlar — monosaxaridlar kdldigʻidan tuzilgan yuqori molekulali uglevodlar. Polisaxaridlar hayvon, oʻsimlik va mikroorganizmlarda keng tarqalgan biopolimerlarning asosiy guruhidan biri; ular organizmda turli funk-siyalarni bajaradi. Koʻplab tarqalgan Polisaxaridlarning umumiy formulasi CnH2mOm. P. ga monosaxaridlar yoki ularning hosilalaridan hosil boʻlgan kondensatlanish polimerlari deb qaraladi. Polisaxaridlar monosaxaridlar tarkibiga koʻra, gomopolisaxaridlar va getero-polisaxaridlarga boʻlinadi.
Polisaxaridlar tarkibida 20 dan ortiq turli monosaxaridlar borligi aniqlangan. Shulardan asosiylari: geksoza, pento-za, aminosaxar, dezoksisaxar, uron kislotadir.
Polisaxaridlardan sellyuloza, kraxmal va gummilar ayniqsa koʻp ishlatiladi. Bijgʻi-tish sanoatida (q. Bijgʻish) yopishti-ruvchi modda, plyonka va tola tayyorlashda xom ashyo sifatida qoʻllanadi.Masalan, o'simlik hujayralarining devori biosferadagi eng ko'p uchraydigan polisakkaridlardan biri: tsellyulozadan iborat.
Glyukoza deb nomlangan monosaxaridning takroriy birliklaridan tashkil topgan bu birikma o'simliklarning tuzilishini saqlash funktsiyalaridan tashqari minglab mikroorganizmlar, zamburug'lar va hayvonlar uchun ozuqa bo'lib xizmat qiladi.
Tabiatda juda ko'p uchraydigan gomopolisakkaridlarning namunalari - bu takrorlanadigan glyukoza birliklaridan tashkil topgan tsellyuloza, glikogen va kraxmal; Bu guruhga xitin ham kiradi, u takrorlanadigan birliklardan iborat N-atsetil-glyukozamin, glyukoza hosilasi.Shuningdek, adabiyotlarda fruktanlar (fruktoza birliklaridan tashkil topgan), pentozanlar (arabinoz yoki ksilozadan tashkil topgan) va pektinlar (galakturon kislotasining hosilalari, o'z navbatida galaktozadan olingan) kabi mashhur bo'lmaganlar ham bor.
Glikozid bogʻ orqali bogʻlangan monosaxaridlarning uzun zanjiri polisaxarid (“poly” – “koʻp”) deb ataladi. Zanjir tarmoqlangan yoki tarmoqlanmagan va turli xil monosaxaridlarni oʻz ichiga olgan boʻlishi mumkin. Polisaxaridning molekulyar ogʻirligi biroz yuqori va 100,100,100, comma000000000 daltonga (yoki yetarli monomerlar birlashsa, undan-da koʻproq) yetishi mumkin. Kraxmal, glikogen, sellyuloza va xitin tirik organizmlar uchun muhim boʻlgan eng koʻp uchrovchi polisaxaridlar hisoblanadi.
Kraxmal oʻsimliklardagi shakar saqlovchi zaxira boʻlib, ikkita polisaxarid – amiloz va amilopektin (ikkisi ham glyukoza polimeri) aralashmasidan tarkib topgan. Oʻsimliklar fotosintezda toʻplangan yengil energiya yordamida glyukozani sintezlaydi va oʻsimliglyukoza oʻsimlikning qismlarida, jumladan, ildiz va urugʻlarida kraxmal sifatida saqlanadi. Urugʻlardagi kraxmal embrionni ozuqa bilan taʼminlaydi, shuningdek, u inson va hayvonlar uchun oziq-ovqat manbai boʻlib ham xizmat qiladi. Kraxmal organizmda hazm qilish fermentlari yordamida glyukoza monomerlariga parchalanadi.
Kraxmalda glyukoza monomerlari α shaklida (uglerod-111 ning gidroksil guruhi halqaning quyirogʻida joylashgan) va ular asosan 111-444 glikozid bogʻlanish (masalan, ikkita monomerning 111- va 444-uglerod atomlari glikozid bogʻlanishni hosil qiluvchi bogʻlar) orqali bogʻlanadi.
Kraxmal o'simliklar (kartoshka, don mahsulotlari va boshqalar) da
yig'ilgan. Texnikada kartoshka, bug'doy va jO'xoridan olinadi. Oq kukun
modda. Qaytaruvchanlik xususiyatiga ega emas. Kraxmal gidrolizlanganda
eriydigan kraxmal dekstrinlar, mal'toza hosil bo' ladi. Katalizator sifatida solod
fermenti ishlatilsa maltoza, sulfat kislota ishlatilsa glukozaga gidrolizlanadi.
Kraxmal ikkita polisaxarid - amiloza (20 - 30%) va amilopektin (70 -
80%) dan tashkil topgan.
Kraxmal oziq-ovqat mahsulotlari tarkibiga kiradi. Yelimlar tayyorlashda,
glukoza olishda ishlatiladi.