Foydalanish usullari

          
Mirzo Ulug‘bek
“Ziji Kо‘ragoniy”
asarida vaqtni hisoblash masalalariga tо‘xtalib


о‘tgan.
Olim yil kitobining Sharq halqlari qabul qilgan usullarini bayon etib, yunon,
malikiy, xitoy va uyg‘ur eralari hamda ular orasidagi farqlar, mazkur eralardagi
bayram kunlari tо‘g‘risida
batafsil ma’lumot beradi. Hijriy-qamariy kalendaridagi arab davriyligi, yil
boshi, oylarni aniqlash jadvallari va formulalarini kо‘rsatib


о‘tadi.
Yevropada Mirzo Ulug‘bek va Nasriddin Tusiyning yulduzlar jadvali katologi 1648
yilda Oksford universitetida astronom JonGrivs tomonidan nashrga tayyorlangan.
1650 yilda Mirzo Ulug‘bek asarlarining xronologiyaga oid ma’lumotlari, Sharq
xalqlarida yil hisobi va kalendarlarga doir qismlari “Xronologiya” nomi bilan
nashr etiladi. Mirzo Ulug‘bekning yulduzlar katalogi 1665 yilda
TomasXayd tomonidan lotin va
fors tillarida nashr qilinadi.




         
Oksfordda nashr etilgan mazkur ishlar Ulug‘bek ilmiy merosini

о‘rganishga
va ommalashtirishga qaratilgan dastlabki bosqich bо‘ldi.
“Ulug‘bek ziji” milodiy II asrda ishlab chiqilgan Giparx-Ptolomey jadvalidan sо‘ng


о‘z
sohasida ikkinchi bо‘lib
tarixga kirgan ilmiy kashfiyot ekanligi e’tirof etiladi.





4. Vaqt sanasi birligi. Vaqt tushunchasi. Hafta, sutka, soat tushunchalari.
Dastlabki soatlar.




Hafta, sutka, soat tushunchalari. Dastlabki soatlar. Vaqtning eng muhim
xususiyatlaridan biri uning bir tomonlama, ya’ni olg‘a, kelajak tomonga
yurishidir. Matematiklar ta’biri bilan aytganda, manfiy vaqt bо‘lishi mumkin
emas. Vaqtni о‘lchash uchun sekund, minut, soat, sutka, hafta, oy va yil
birliklari butun dunyo mamlakatlarida bir xil qabul qilingan. Aniq vaqt
astronomik kuzatishlar asosida maxsus asboblar yordamida osmon jismlari
kuzatilib, aniqlanadi.




Vaqt tabiatdagi davriy hodisaga, yerning о‘z о‘qi atrofida aylanish davriga
nisbatan hisoblanadigan о‘lchov birligidir. О‘rta asr solnomachisi rohib Beda
Dostopochtenniy, “yilning uzunligini
- tabiat, oyning uzunligini - an’analar haftaning uzunligini belgilaydi”, - deb
yozgan edi. Vaqtning sun’iy birligi bо‘lgan haftalar, qadimda uch, besh va yetti
kundan iborat bо‘lgan. Bobil va Shumer matnlarida yetti kunlik hafta mavjudligi
haqida ma’lumotlar berilgan.Yetti kunlik hafta vaqt о‘lchovi sifatida Bobilda
ishlatilgan. Rimda qadimda dastlab sakkiz kunlik hafta bо‘lib, unga A harfidan N
harfigacha bо‘lgan nomlar berilgan. Imperator Avgust davrida (mil. av. 63 y.
mil. 14 y.) yetti kunlik hafta keng tarqalgan. Yetti kunlik hafta yahudiylardan
misrliklarga, ulardan rimliklarga, sо‘ngra G‘arbiy Yevropaga tarqalgan.
Bobilliklar yettini “qutlug‘ son” deb hisoblaganlar. Bu sig‘inish о‘sha davrda
ma’lum bо‘lgan beshta “sayyora” – “planeta” yoki “daydib yuruvchilar” va ular
qatoriga qо‘shib hisoblangan Oy, Quyosh bilan bog‘liq bо‘lgan. Ular yer atrofida
yetti sayyora - Oy, Merkuriy, Venera, Quyosh, Mars, Yupiter va Saturn aylanadi,
deb hisoblaganlar. Haftalarga sayyoralarning nomi berilgan. Bu nomlarni
rimliklardan sо‘ngra, G‘arbiy Yevropa xalqlari ham qо‘llashgan. Lotincha,
fransuzcha va inglizchada ularning kо‘rinishlarini quyidagi jadvalda kо‘rish
mumkin.