Foydalanish usullari

        
Dastlabki soatlar.

Soat - bu vaqt о‘lchov birligi, qiymati 60 daqiqa yoki 3600 sekundga teng vaqt
oralig‘i va vaqtni о‘lchash uchun ishlatilgan asbobdir. Yunoncha “xogo” soat sо‘zi
dastlab “vaqt oralig‘i, davr” kabi ma’nolarni bildiradi. Miloddan avvalgi IV
asrlarda yunonlarda soat atamasi paydo bо‘lgan. Yunon olimi Ptolemey (mil. av.
II asr) sutkani soat, daqiqa sekundga bо‘lgan. Odamlar vaqtni о‘lchashga
qadimdan harakat qilib kelishgan. Ular Quyosh, Oy harakatlanishi va boshqa
tabiat hodisalarning muayyan vaqtlarda takrorlanib turishini sezganlar va
ulardan vaqtni о‘lchashda foydalanganlar. Vaqtni aniq о‘lchash uchun maxsus
astronomik kuzatishlar о‘tkazilgan. Bu kuzatishlar samarasi о‘laroq, dastlab
Quyosh soati, keyinchalik suv va qum soatlari paydo bо‘lgan. Ksenofontning
ta’kidlashicha, kunduzi Quyoshga, odam soyasining uzunligiga, kechasi
yulduzlarga qarab aniqlangan. Miloddan avvalgi 1800 yilda Misr kohinlari kechasi
bо‘ladigan ibodatlarda yulduz soatlaridan foydalanishgan. Quyosh va suv
soatlarining paydo bо‘lishi soatni yanada aniqroq bilish imkonini berdi. Misrda
miloddan avvalgi 1600 yillarda suv soatlari, miloddan avvalgi 1450 yillarda
Quyosh soatlaridan foydalanishgan. Birinchi Quyosh soati, ya’ni skafis bobillik
Beros tomonidan miloddan avvvalgi Iasrda quriladi. Dastlabki Quyosh soatlari
miloddan avvalgi. 550 yillarda yunon Anaksimantu Miletskiy tomonidan yaratilgan.
Rimda miloddan avvalgi 293 yildan boshlab Quyosh soatlaridan foydalana
boshlangan. Osiyo xalqlarida qadimda qum soatlari keng tarqalgan. Bu soatlar
uzun bо‘lmagan vaqt oralig‘ini hisoblashga mо‘ljallangan. Hozirda tibbiyotda qum
soatlaridan foydalaniladi.




Xitoyda olov soatlaridan foydalanishgan. Unda maxsus shamlar ishlatilgan.
Miloddan avvalgi birinchi ming yillikda suv soatlari -
klespidralar keng tarqaldi. Mazkur
soatlar, aniq va qulay bо‘lmasa-da, ma’lum bir vaqt odamlarning ehtiyojini
qondirgan. О‘rta Osiyoda XV asrning birinchi yarmida Mirzo Ulug‘bek Samarqandda
50 metrlik Quyosh soatini bunyod etgan. Jamiyat taraqqiyoti natijasida aniq va
qulay soatlar kashf etildi.




578 yillardagi Vizantiya manbalarida
mexanik (g‘ildirakli) soatlar tilga olinadi. XI-XII asrlarda Yevropada
mexanik soatlar keng tarqaldi. Bunday soatlar odatda ratusha minoralariga о‘rnatilgan.
G‘ildirakli soatlarning kamchiligi ularning ulkanligi va aniq emasligida edi.
1706 yilda Petrning I buyrug‘i bilan bu soat о‘rnini Golland kuranti egallaydi.
1640 yilda Galileo Galiley tomonidan mayatnikli soatlar loyihasi ishlab
chiqiladi. Ushbu soat uning vafotidan keyin 1675 yidda Xristian Gyugens
tomonidan yasaladi. Xristian Gyugens chо‘ntak soatiga balansir spiral tizimini (hozirgi
soatlarning asosiy mexanizmini) kiritdi va soatning aniq yurishi yaxshilandi.
I.P.Kulibin XVIIIasrda tovuq tuxumidek keladigan murakkab mexanizmli mexanik
soat yasadi. U har soatda bong urardi. Rossiyada bunday soat 1404 yilda Moskva
Kremliga о‘rnatilgan.Uni vizantiyalik Monax Lazar Serbin yasagan. XIX asrda qо‘l
soatlari paydo bо‘ldi. Bunday soatlar chо‘ntak soatidan farq qilmasdi. Ularda
qо‘shimcha qismlar, kalendar kо‘rsatgichi, sekundomer, о‘z-о‘zidan burash
mexanizmi ham bor edi. Dastlabki elektr soat Rossiyada 1840 yilda yaratildi. XX
asrda elektromexanik, elektron-kvars, molekulyar, atom soatlari yaratildi.
Toshkentda 1947 yilda qurilgan Toshkent kuranti minorasiga tо‘rt siferblatli
zangli elektr soat о‘rnatilgan. Energiya manbaiga kо‘ra soatlar atom, mexanik,
molekulyar va elektr, tebranish tizimi mayatnikli, balansirli va kamertonli
xillarga bо‘linadi.