Foydalanish usullari

Ilmiy numizmatikaga Vena universiteti arxeologi, professori Y.Ekkel
(1737-1798) asos soldi. U sakkiz jilddan iborat “Nauka o drevnix monetax” “Qadimgi
tangalar ilmi” (Vena, 1792-1798) kitobida 70 mingdan ziyod tangalarga tartib
berdi. Y.Ekkelning bu tо‘plami
uchun unga antik davr tangashunosligining otasi nomi berilgan.





Germaniyalikakademik Rossiya Fanlar Akademiyasi Qozon universiteti professori
Xristian Martin Fren (1782-1851) Oltin

О‘rda
tangalarini

о‘rganib,
tasniflagan. Xristian Martin Frenni 1807
yilda universitetga  taklif
etishganda, u “Opisaniye
nekotorix Samanidskix i buveyxidskix monet”
mavzusida arab tilida ma’ruza

о‘qigan
va bu ma’ruza kitob qilib chop etilgan. U bu yerda Povoljyedan topilgan
tangalarning 400 turini

о‘rgandi
va yozma manbalarda keltirilmagan Oltin

О‘rda
xonlarning nomlarini aniqladi. Bundan keyin olim Peterburgdan ketmadi va umrini
Sharq tangalarini

о‘rganishga
bag‘ishladi. U xatto

о‘z
familiyasiga Xristian Danilovich nomini qо‘shdi.
Uning shogirdi P.S.Savelyev u haqda: “Martin Fren Rossiya uchun Sharq tangalari
manbashunosligini ochdi”, - deb yozadi.




  1834 yilda A.D.Chertkovning “Opisaniye
drevnix russkix monet” asarida 
qadimgi  rus tangalarining
ilmiy tasnifini amalga oshirdi. Rus numizmati Aleksey Vasilyevich Oreshnikov
(1855-1933) tangani muhim tarixiy manba deb ataydi. Uning “Russkiye
moneti” asarida tangalarni knyazliklarga ajratib katalog tuzgan.





  XX asrda numizmatikaning mavqei


о‘zgardi.
Tadqiqotlar xususiy myunskabinetlardan davlat darajasiga kо‘tarildi.
“Numizmat” tushunchasi “kolleksioner” tushunchasidan ajratildi. Tangalar
haqidagi fan tadqiqotchilarning harakatlari tufayli olg‘a siljidi. 1986 - yilda
Kembrijda 13 tomlik tanga pullar tarixi bо‘yicha
jahon olimlari ishtirokida yozilgan tо‘plamning
1 jild bosmadan chiqdi.

О‘zR
FA Muso Toshmuhammad

о‘g‘li
Oybek nomli

О‘zbekiston
xalqlari tarixi muzeyining “Numizmatika” bо‘limi


О‘rta
Osiyo bо‘yicha
eng boy haqiqiy tangalar saqlanadigan va uni

о‘rganadigan
ilm-fan dargohlaridan biridir. Unda Eron shohi Doroning oltin tangalari,
Aleksandr Makedonskiyning tetradrahmasidan tortib XX asrning boshlarida

О‘rta
Osiyoda zarb qilingan va savdo muomalasida yuritilgan 65 mingdan kо‘p
turli tuman oltin, kumush va misdan ishlangan tangalar saqlanmoqda.    





Ushbu tangalar

о‘lkamizning
iqtisodiy rivojlanishi, hunarmandchilik va tashqi savdo aloqalari tarixini


о‘rganish
uchun qimmatli manbalar beradigan ilm xazinasidir. Numizmatika ba’zan tarixning
muhim sahifalari bо‘lgan


о‘z
zamonasining siyosiy-iqtisodiy tuzilmalarini ochib berishda qimmatli
ma’lumotlarni, ya’ni tarixiy hujjatlarda

о‘rganilmagan,
qayd qilinmagan voqealarni, podsholarning hukmronlik qilgan yillari, nomlarini
aniqlashda asosiy manba bо‘lib
xizmat qiladi. Ilk

о‘rta
asrlarda Sharq musulmon davlatlarida zarb qilingan tangalarga mahalliy
hukmdorlar

о‘zlari
bilan birga halifa nomini ham qо‘shib
zarb qilganlar. Chunki halifa Xudoning yerdagi noibi, diniy va siyosiy hokimiyat
ramzi hisoblangan. Agar tangalarda halifa nomi qayd qilinmagan bо‘lsa,
demak yerli hokimiyat va Amir-al-Mо‘min


о‘rtasida
nizo borligini va yoki unga qaram emas, davlatning mustaqilligini 
kо‘rsatadigan
dalil bо‘lgan.





Tangalar nafaqat siyosiy balki, madaniyat san’atga ham oid qimmatli
ma’lumotlarni beradi. Ular arxitektura yodgorliklari suratini aks
ettirganligini, ularga qarab me’morlar binolarni ham ta’mirlashi mumkin^[1].
Jumladan, Afinada zarb etilgan bir tangada Akropoldagi Dionis teatri
tasvirlangan. Bu bilan Akropolning qaysi tomonida bu teatr joylashgan

о‘rni
aniqlangan.




Xazina va tanga pullar topilmasi bugungi kunda maxsus tadqiqotlarning asosiy
ob’ktlari hisoblanadi. Bu manba orqali numizmat tanga pullar zarb qilingan
vaqtdagi pul muomalasiga, savdo yо‘llariga
va iqtisodiy aloqalariga oid savollarga javob topishi mumkin. Sо‘nggi
40-yillar mobaynida numizmatika Maxsus fanlar doirasidan bir muncha
chetga chiqdi, ammo

о‘zida
yordamchi tarix fani funksiyasini saqlab qoldi. (Bu yillar mobaynida uning
mustaqil tarix faniga aylanishi uchun sharoit vujudga keldi).




 



2.                    


Tangalar paydo bo‘lguncha ayriboshlash vositasi bo‘lib xizmat qilgan narsalar.
Tovar ayirboshlashning vujudga kelishi.

Qadimshunos olimlar dastlabki savdo muomalasi ibtidoiy jamoa tuzumining tosh
asridan boshlanganligini isbotlaydi. Inson о‘z mehnati mahsulotlarini
ayirboshlashi natijasida savdo-sotiqning ilk va sodda turini vujudga keltirdi: u
tanqis ashyolarni pul о‘rnida ayirboshlay boshladi.

Bunday tovar-pul muomalalari mintaqalarda turli kо‘rinishda
amalga oshirilgan. Masalan, Osiyo va Afrikada “kauri” nomli chig‘anoqlar pul
vazifasini

о‘tagan.
Ular ayrim elatlarda ibtidoiy jamoa tuzumi davridan boshlab milodning XX
asrigacha savdo vositasi bо‘lib
kelgan va kauri chig‘anoqlari qadimiy Xitoy, Yaponiya Hindistonda ancha
vaqtgacha muomalada bо‘lgan.
Ular milodning VI-VIII asrlarda Germaniyada, XI asrda Shvetsiyada
ishlatilganligi, Gvineyada ham kauri tasviri tushirilgan pullar mavjud bо‘lganligi
aniqlangan. Umuman olganda, kauri va shunga

о‘xshash
kо‘pgina
narsalarni inson

о‘z
qо‘li
bilan yaratishga intilgan va shuning uchun ayrim arxeologik qazilma ishlarida
ma’dan yoki toshdan yasalgan taqlidiy kauriylarni ham uchratish mumkin. Bundan
tashqari– qoramol, harsang, it tishi, chо‘chqa
dumi, ma’dan parchasi singari narsalar ham savdo vositasi sifatida qо‘llanilgan.
Odamzod

о‘zi
uchun qulay pul shaklini ixtiro etguniga qadar, mazkur “pul”larni tabiatdan olib
savdo vositasi sifatida ishlatib turgan. Bunday pullar jamiyat taraqqiyotining
ma’lum bosqichlarida

о‘zini
oqladi. Ammo vaqt

о‘tishi
bilan ular davr talabiga javob bermay qoldi.
Demak, tosh asrda ham qabilalar

о‘rtasida
turli xil ashyolar ayirboshlangan. Qabila va jamoadagi mehnat taqsimoti moddiy
va ehtiyoj buyumlarini ayriboshlashning rivojlanishida asosiy omil bо‘lgan.
Ana shu tovar ayirboshlash natijasida ma’lum miqdorda mol ortib qolgan. U boshqa
mollar narxining ekvivalentiga aylangan. Ana shu asnoda birinchi pullar paydo bо‘la
boshladi.




Tovar pullar, xususan hayvonlarning terisi, ishlab chiqarish qurollari va boshqa
ashyolar hozirgi pullar darajasida muomalada bо‘lgan.
Kо‘pgina
xalqlar tovarlarni qoramollar bilan baholashdan keyin metall pullarga

о‘tganlar.
Ungacha tovarlarning qiymati hо‘kiz,
qoramol yoki qо‘ylar
bilan belgilangan.

Bu pullarda ifodalangan qiymatlar nisbiy edi. Ulardan foydalanishda qator
qiyinchiliklar bor edi. Shuning uchun muomalada yanada qulay bо‘lgan
aniq qiymatli, tovar pulga ehtiyoj tug‘ila boshladi. Bunday pul uzoq vaqt
izlandi va nihoyat odamlar pul uchuchn metallarni tanladilar. Chunki metall
pullarni uzoq saqlash va uni kichik bо‘laklarga
bо‘lish
mumkin. Ular kо‘p
joy egallamagan, olib yurish ham oson bо‘lgan.
Metall pullar orasida, ayniqsa oltin va kumush pul qadrlangan.





Shunday qilib, endi ayriboshlash uchun ajratilgan mollar vositachi tovarning
qiymati bilan aniqlanadigan bо‘ldi.
Bu vositachi tovarlar odamlar bilgan birinchi pul edi.




Ayriboshlash har doim va turli sharoitda qiymati birdek

о‘zgarmaydigan,
qо‘llash
oson bо‘lgan
baho

о‘lchovini
taqozo qilardi. Mana shunday savdo shartlariga yangi paydo bо‘lgan
metall pul javob bera boshladi, bu

о‘z
navbatida savdo muomalasida mavjud bо‘lgan
pulning barcha mavjud shakllarini siqib chiqardi. Metall pullar qismlarga bо‘linishi,
qimmat yombini arzon qilish mumkinligi jihatidan ham ahamiyatli edi. Tilla va
kumushdan tayyorlangan pullar esa eng qulay va qiymatli pul hisoblanardi.




Kishilar asta-sekin ma’lum og‘irlikdagi yombilarni tayyorlay boshladilar. Lekin
metall pullarda hali aldanish imkoniyati yashirinib yotardi. Chunki, kishilar
mis, qо‘rg‘oshin
singari arzon metallarni oltin va kumush parchalariga aralashtirar edilar.
Hukumat bu firibgarliklarga chek qо‘yish
maqsadida

о‘zi
zarb qilgan metall pullarga muhr bosib chiqara boshladi.
Insonlar qattiq jazo choralariga qaramay, bunday hol davom etavergani sababli,
hukmdorlar

о‘z
quymalarini muhrlashga, ya’ni ularda biror tasvir yoki tug‘ro–gerbni ifodalashga
odatlandilarki, bu bilan quymalar haqiqiyligi davlat tomonidan kafolatlanadigan
bо‘ldi.





3.                    


Dastlabki tangalar




Birinchi tanga pullar qachon paydo bо‘lgan degan savol hali uzil- kesil hal
bо‘lgani yо‘q. Birinchi tanga qayerda zarb qilinganligi tо‘g‘risida antik
olimlarning fikri turlicha.

Jumladan,

Birinchi tanga miloddan avvalgi XII asrlarda Xitoyda, keyinchalik Hindistonda
muomalaga chiqarilgan. Chunonchi,
Gerodot va Ksenofotlarning ma’lumotiga kо‘ra,
birinchi
oltin hamda kumush tangalar miloddan avvalgi VII asrda Kichik Osiyoning Lidiya
davlatida Mermnad sulolasining asoschisi Giges (mil.av. 692-654 y.) davrida
oltin va kumushning tabiiy qotishmasi
elektrum (ba’zi manbalarda “elektra”, E.Rtveladzening “Drevniye moneti
Sredney Azii” asarida – “oq oltin” iborasida qо‘llaniladi)dan
zarb etilgan. Tulki lidiyaliklarda muqaddas hayvon hisoblanib, eng ulug‘ ma’buda
Bassarayning ramzi tasviri bо‘lgan.
Bu tangani lidiyaliklar oltin stater
deb ataganlar. “Stater” yunoncha -
“tarozi dastagi” degan ma’noni bildiradi. Lidiyaliklardan bir necha

о‘n
yillardan keyin Yunonistonning Egina shahrida ham tanga zarb qila boshlangan.
Bunda biz lidiyaliklarning ta’sirini aslo kо‘rmaymiz.
Eginada tangalarni Lidiyadan

о‘zlashtirmay
mustaqil ravishda ixtiro qilingan. Eginaliklar tangani sof kumushdan zarb
qilganlar. Uning shakli ham, undagi tasvir ham Lidiyanikidan

о‘zgacha
bо‘lgan.
Bu tangada toshbaqa tasvirlangan. Kо‘p


о‘tmay,
lidiyaliklar va eginaliklar ta’siri ostida Yunonistonning boshqa shaharlari,
ularning Qora dengiz bо‘yidagi
mustamlakalarida, keyin mustaqil ravishda Eron, Rim, Hindiston, Xitoy va boshqa
joylarda tanga zarb qila boshladilar.





Lidiya davlati Krez davrida (mil. av. 561-546 y) Kir II tomonidan (546 y)
qulatilgan. Keyin Bimetallizmga (tilla va kumush qorishmasi) asoslangan tanga
tizimi tatbiq etilib, bu tizim Eronda keng tarqaldi¹.




Tanganing zarb etilishi davlatning tashkil etilishi bilan ham bog‘liq. Biroq,
Lidiya tangasini davlatning tashkil topishi bilanbog‘lash mumkin emas. Chunki
Lidiya yoki Eginga nisbatan Shumer, Akkad, Bobil va yunon shahar davlatlarining
taraqqiyoti yuqori darajada bо‘lgan,
ammo ularda tanga zarb qilinmagan edi. Lidiya va Eginda savdo-sotiq rivoji
tangani kashf etilishiga olib keldi.




Qadimgi Yunoniston tangalarida ma’budalar bilan birga muqaddas hayvonlar
tasvirlangan. Masalan, Afina tangalarida Afina ma’budasinng bosh qismi yoki boyо‘g‘li,
Olimpiya tangalarida esa bosh xudo Zevsning bosh qismi tasvirlangan. Qora
dengizning shimoliy sohilida joylashgan yunonlarning Olviya shahri yeangalarida
delfinga hamla qilayotgan burgut tasvirlangan. Xersonesda Deva ma’budasi,
skiflarning tangalarida esa kamon tutgan chavandoz tasvirlangan.    





Rim saltanatida imperatorlarning portreti va ular yuritgan siyosatni targ‘ib
qiluvchi shiorlar ham aks etgan. Tanga metalining sifati

о‘sha
davlatning taraqqiyoti haqida ham ma’lumot beradi. Masalan, qadimgi yunon
tangalari ichida Afina drahmasi yuqori sifati bilan ajralib turgan va yuqori
baholangan. Tangalardagi ramziy ma’noni anglatuvchi belgilarning

о‘zgarishi,
davlatdagi

о‘zgarishlar
bilan bog‘liq.





“Moneta” – sо‘zi
qanday kirib kelgan?

Bunga javobni Rim kumush tangalaridan olish mumkin. Birinchi marta “moneta” sо‘zi
miloddan avvalgi 45 yilda Tit Kariziy zarb etgan tangada yozilgan. “Moneta” sо‘zi
Yunona ma’budasining yana bir nomi bо‘lib,
uning sharafiga zarb etilgan tangalar moneta deb atalgan.Ma’budani rimliklar
“Juno Moneta” deb ataganlar. Rimliklar Yunona sharafiga Kapitoliy tepaligida
ibodatxona qurdilar. Shu ibodatxonada 
miloddan avvvalgi IV asrning 2-yarmida Rimda birinchi marta tanga
chiqarish ustaxonasi ochilgan. Bu yerda yalpoq, mis – asslar zarb qilingan.
“Moneta” sо‘zi
tangalarning

о‘zida
ham qayd qilingan. Xususan, miloddan avvalgi birinchi asr

о‘rtalarida
Rim magistrati Tit Kariziy nomidan zarb qilingan tangalarning old tomonida nozik
bir ayol Yunona ma’budasining tasviri va “moneta” sо‘zini
kо‘rish
mumkin. Keyinchalik bu sо‘z
boshqa xalqlarga ham yoyilib ketdi va shu tariqa metall pullarni kо‘pincha
moneta deb atay boshladilar. Demak, “moneta” sо‘zi
aslida lotincha bо‘lib,
Pyotr I davrida keng ishlatila boshlangan.