Ғуломов Б. Х. Содиқхўжаев с “мевачилик” фанидан ЎҚув услубий мажмуа


Download 1.63 Mb.
bet72/91
Sana04.11.2023
Hajmi1.63 Mb.
#1745285
1   ...   68   69   70   71   72   73   74   75   ...   91
Bog'liq
Мева сабзавот Ғуломов

Олма кўчатининг пайвандтаглари. Узбекистон шароитида ол-ма кўчати етиштиришда маданий навлардан (Наполеон, Кандиль синап, Пармен зимний золотой) тайёрланган уруғ кўчатлар кучли пайвандтаг ҳисобланади. Олманинг кучли найвандтаглари асосан


Тупроқ-иқлим шароитига қараб турли пайвандтаглардан фойдаланиш:



Мева турларн ва пайвандтаглар










_.




Олма
















Махаллий ёввойи олма
















Сиверса ол.маси

60

70

40

35 1

65

Маданий олма

"













Уруғдан етиштирилган
















пайвандтаглар:
















Розмарин

20

30

20



•Зо':

Бобоараб ва Ҳазорасп олмаси





40

15

.

Дусен

15






30


Д\хен П-ПЛУ

г



,.—

.. - —

..

Парадизка

0



~ .

20

.

Нок













,

Ўрмон ёввойи ноки

70

60

30

20


Маҳаллий ярим ёввойи иоклар

20

40

70

50

100

Беҳинииг пархиш қилинадиган
















_А" типи

10

• —



30

•-—



















Беҳи
















Маҳаллий беҳи

—100

— 100

100

100

100

Уруғдан етиштирилгаи пайвандтаг
















«иҳоллари

Г. ' !













Беҳинииг пархиш қилинадиган
















„А" типи








—'

Олхўри
















Тоғолчанииг маҳаллий наплари

доо

70

100

100

100

Маҳаллий қора олча
нави



30







Ўрик
















Ўрикнинг маҳалий навлари

100

100

100

100

100 :

Шафтоли
















Оқ шафтолининг маҳаллии навлари

100

20

100

100

100

Бодомнинг аччиқ мағизли навлари

100

100





.100

Гилос
















Ёввойи гилос

60





30

— .

Камхастак (Антипка, Магалсбка

30

80



10

'— '

Олча
















Камхастак (Антипка, Магалебка)

60

70



30

40 .

Еввойи гилос

—.








Маҳаллий олча

40

30

100

70

60

ЁНҒОК.













; ;

Ёнғоқнинг совуққа чидамли маҳал
















лий иавлари

100

100

—.



—- .

Майда, нордон мепали чилонжийдг
















(уноби)

70

70




: 70:

Маҳаллий' нави

30

-30


■—

30

Хурмо













....; •

Кавказ хурмоси

70

*—


—'



Верегин хурмоси

30



1-

— '

' — '

Эслатма: ишлаб чнқарншяа синэб кўрйб тзпсия этилгал пайвандтаглар.
уруғидан, кучсиз ва ўртача пайвандтаглари эса пархиш қилиш йўли- билан кўпайтирилади. Уруғдан на вегетатив .усулда етиштирилган пайвандтагларга. асосий стандарт пайвандтаглар дейилади. Янги . етиштирилган олма дарахтларидан қаламча тайёрлаб куртакпайваид килинади.
Катта-катта маданий олмазорлари 65'лган хўжаликларда тў-килган олмалардан цоця қюшш вақтида уруғ тайёрланади. Шу мдксадда уруги яхши етилган, касаллик ва зараркунандаларга ча-линмаган мевалар танлаб олинади, улар махсус мева кирқадига» машиналардан ўтказилади, қирқилган' юпка олма бўлаклари яшик^ ларга тушади, мевадан ажралган. уруғ эса яшикка солинган сувнинг тагига чўкади. Яшикларга 100 л сув ва 1—2 кг ҳисобида ош тузи солинади. Сувга туз солишдан мацсад қуритишда қоқи ран-гини яхши сақлашдир. Лекин сув тагига чўкиб қолган олма уруғ-ларини бир суткадан узоқ колдирмай олиш зарур. Акс ҳолда уруг-нинг униб чициш кучи камаяди.
Узбекистонда олма уруғи Тяншань тоғ кияликларида ёввойи ҳолда ўсадиган Сиверса олмасидан олйнади. Еввойи олмазорлар денгиз сатҳидан 800—2500 м балапдликдаги шимолий, шимоли-шаркий тоғ кияликларида жойлашган. 1200—1500 м баландлик-да йилига 1000—1200 мм ёғин тушади. Олма дарахтлари апрель-ойининг охири, май ойининг бошларида гуллаб, меваси август ойи-да пиша бошлайди. Олманинг ҳар донаси 10—100 г, мазаси нор-дон ва ширин. Катта ёшдаги дарахтларнинг бўйи 10—15 м, КУР-гокчиликка чидамли, Кавказдан келтирилган олманинг пайванд-тагларига нисбатан ёзда ўсишдаи олдинрок тўхтайди.
Ҳазорасп олмаси кўпрок Хоразм областида ва К.оракалпоғис-тон АССРда учрайди. Бобоараб олмаси Туркманистоннинг Ашхо-бод областида ўсади. Бу олма дарахтларининг бўйи 4—5 м кела-ди. Илдизи ер юзасига як.ин жойлашади. К.ирк.илиши ёки сизот су-ви сатҳи кўтарилиши иатижасйда илдизи зарарланади, келгусида сизот суви пасайиши билан у тезда кайта тикланиши мумкии. Туркман олмаси иссикка ҳамда шўрга анча чидамли, тупрокда 0,33 процент хлор иони бўлганида ҳам ўсаверади. Ак. Шредер но-Мидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-ишлаб чица-риш бирлашмасининг Мирзачўл филиалида (С. ЭшоНхонов, Ф. Ла-типовлар томоиидан) олиб борилган кўп йиллик тажриба ва-. кузатишлар натдокасида Бобоараб олмасииинг уруғдан етиштирил-ган бир яшар ниҳоллари тупроада хлор микдори 0,015—0,273 про-цент бўлганида ҳам яхши ўсиб, Хитой ва Сиверса олмаларига нис-батан кузда пайвандтаглар сони 1,2—1,6 марта кўпрок. сакланиб Колганлиги аникланган. Шунда Кавказ олмасига нисбатан уч мартз кўпрок пайваНдтаг етириштирилган.
Бобоараб нав олма ниҳолларига пайванд килинган кўчат боц-ца экилганида, улар шўрга чидамли эканлиги аник.ланди. Синаб кўрилган 8 та пайвандтаг орасида шўрга чидамлигига кўра Бобо-араб олмаси биринчи ўринни эгаллади. Кейинги кузатишлар шу-ни кўрсатдики, Бобоараб ниҳолларининг уруғи катта-катта махсус челакларда ўстирилганда айрим ниҳоллар тупровда туз микдори 0,05195 процент, хлор 0,02—0,03 процент бўлганида ҳам яхши ўсаверади. Сиверса олма ниҳоллари эса худди шу шароитда ўсти-рилганида бутунлай курнб колди. Ҳазорасп нав олма ниҳоллари шўр тупрокли ерларда намни 1,4—1,6'марта камрок сарфлайди, баргларининг шимиш хусусияти кучлирок бўлиб, баргида Сиверса олмасига нисбатан 11,9 процент кўпрок курук модда тўпланади. Тўркман олмасининг ўсув даврй киска, у эрта уйғонади. Бу олма илдизини пархиш цияиш ва илдизидан чиқадиган бачки новдалар орқали осои кўпаяди. Вир яшар олма кўчати экилганидан кейин 3—4-йили ҳосилга киради. Олманинг бу навини сизот оуви ер юзасига яқин, шўрхок тупроқли ерларга экиб, яхшиларини танлаб олиш лозим. Бобоараб олма ниҳоллари август ойида куртак пай-ванд қилинди, шунда куртакларнинг 91,5—95,3 процент тутган-лиги аникланди.
Парадизканинг VIII, дусеннинг III—1У-типларига ва Бобоараб олма ниҳолларига уланган куртакларнинг тутиши 88—93 процент-ни ташкил этади. Кўп кузатишлардан маълум бўлишича, куртак пайванд қилиш даврида пайвандтаглар қобиғининг яхши кўчмас-лиги сабабли пайванд қилинган куртакларнинг тутиш проценти паст бўлар экан. Шунинг учун Узбекистоининг кўпчилик тупроқ-иқлим шароитида вегетатив усулда кўпайтириладигап пакана пай-вандтагларнинг илдиз олиши, уларга стандарт олма навларини улаб, кўчат етиштириш, боғлар барпо этиш, уларнинг ҳосилга ки-риш муддатлари, ҳосилининг сифати ва миқдори ўрганилмовда.
Ҳар хил пайвандтагларга пайвандлангаи бир ёшли олма кўчатларининг ўсиши

Олма навлари

Пайпандтаглар










Белий налив

Бобоараб павининг бачкнси

204

1,9

5.0




Ҳазорасп навининг ниҳоли

160

1,6

4,0




Сиверса навииинг ниҳоли

127

1,3

2,0




Розмарин навининг пиҳоли

137

1,3

0,4

Золотое грайма

Бобоараб навининг бачкиси

125

1,3

0,8




Ҳазорасп навининг ниҳоли







Ренет Симирепко

Сиверса навининг ниҳоли










Розмарин навипинг ниҳоли

183

2,0

0,6




Бобоараб навининг бачкисн

173

1,6

9,0




Ҳазорасп навининг ниҳолн

183

2'0

6,0

Оқ Розмарнн

Сиверса навининг ниҳоли

125

1,5

6,0




Розмарин навининг ннҳолн Бобоараб навининг бачкиса

133

1,3

3,0




Ҳазорасп навининг ниҳоли

147

,2.0

5,0




Сиверса навининг ниҳоли

136

1,9

4,0




Розмарин навининг ниҳоли






Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, бошка пай-вандтагларга нисбатан Бобоараб нави, Белий налив, Ренет Симиренко ва Розмарин навининг кўчатлари учун энг кулай пайвандтаг экан, чунки бундай кўчатлар бўйича ва эиига яхши ўсади.
Олмаиинг Бойкен нави Бобоараб олмасига пайванд килинга-нида бошка навларга нисбатан жуда серҳосил бўлади, бу жиҳат-дан у биринчи ўринни эгаллайди.
Юқорида кучли пайвандтаглар ичида Оиверса навининг уруғидан кўпроқ фойдаланиш тўғрисида тўхталиб ўтилган эди- Кучли пайвандтагларда олма кўчати кўпрок Сиверса ниҳолларига улаб кўпайтирилади. Сиверса ннҳолларига уланган кўчатлар ўртача 50—60 йил яшайди, дарахтининг шох-шаббаси 10—12 м га ва Кандиль Синап, Розмарин каби айрим нав дарахтларининг бўйи 14—16 м га етади. Бу дарахтлар қурғоқчиликка бирмунча чидам-ли бўлиб, пайвандтакка яхши бирикади. Сиверса (ёки Тяншань) олмаси ботаник жиҳатдан жуда яхши шаклланган, у Тяншань тоғ-тизмаларида ҳамда Помир-Олой тоғларида ўсади. Аслида у олма-нинг Осиёдаги асосий тури ҳисобланади ва Осиё олмаларининг бошқа хиллари шу селекциядан тарқалган дурагай ёки ўзгарган турларига мансубдир.
Тякшань олмаси серёғин, денгиз сатҳидан 800 — 2500, м ба-ландликдаги тоғларда (Жунғория, Заилий ва Талас олатоғлари, Угам, Пском, Чотқол ва Фарғона тоғ тизмалари, Помир-Олой тоғи, қисман Ҳисор, Зарафшон ҳамда Туркман тоғ тизмаларида) кўп тарқалган. Меваси август ойининг иккинчи ярмида пиша бошлай-ди, сентябрнинг иккинчи ярмида эса батамом пишиб етилади. Тян-шань олмасидан селекция ишларида фойдаланиб, олманинг Са-марқанд тўнғичи, Зарафшон пушти олмаси, Саратони, Регистони, Афросиёби каби навлар етиштирилди. Буларнинг кўпчилиги эрта-пишар навлар ҳисобланади.
Пайвандтагбоп олмалардан яна қизил баргли жайдари К.изил олма ва Ғулжа олмасини кўрсатиш мумкин.. Булар ҳам совуққа жуда чидамли. Навдор олмалардан, Оқ Розмарин уруғидан чиқ-қан ниҳоллар ҳам яхши пайвандтаг бўлиши мумкин. Унга уланган олма дарахти анча баланд ўсади ва мўл ҳосил беради.
Зимний золотой грайм, Кандиль синап, Наполеон, Тошкент боровинкаси навлари уруғидан етиштирилган ниҳолга пайванд қи-линганида дарахти ўртача катталикда ўсади, ҳосили ҳам ўртача бўлади.
Вегетатив усулда кўпайтириладиган олма пайвандтаглари Уз-бекистонда 1960 йиллардан кейин кенг доирада синаб кўриладиган бўлди. Шунга кўра пакана олмани кўпайтириш учун IX тип пара-дизка тавсия қилинмоқда. Лекин II тип дусен энг яхши ҳисобла-нади. Узбекистондаги кўпчилик кўчатчилик хўжаликларида ва ил-мий ташкилотларда иакана пайвандтаглар етиштириладиган мах-сус боғлар ташкил этилган.
VIII—IX олма типлари энг кучсиз пайвандтагларга, II, III, IV, V ва VIII типлари ярим пакана бўйлилар группасига, I, VI, XI, XIV, XV типлари кучли ўсадиган ва XII, XIII XVI типлари энг кучли ўсадиган пакана пайвандтагларга киритилди. Ҳозир вегета-тив усулда кўпайтириладиган 27 та энг яхши пайвандтаг ажра-тилди.
Дусен унча катта бўлмаган, бўйи 4—6 м келадиган дарахт бў-либ, илдиз бачкилар чиқармайди, лекин илдиз бўғзидан новдалар ўсиб чиқади. Новда ва шохчалар қорамтир, тнмқора бўлиб, оқ доғлар билан қопланган. Экилгаиидан кейин 3—4-йили ҳосилга киради, парадизкага қараганда совуққа анча чидамли. Усишдан анча эрта тўхтаб, кузги совуқ бошлангунича дарахтлари совуққа бардош бераоладиган бўлиб қолади.
Парадизка суст ўсади, кам яшайди. Илдизи атрофидан бачки новдалар ўсиб чиқади. Новда ва шохлари ингичка, оч яшил ва оч қизғиш-қўнғир рангда. Дусенга қарагапда барвақт ҳосилга ки-ради, серҳосил, меваси йирик, ширин бўлади.
Дусен II қурғоқчиликка, совуққа чудамли, туироқ намига анча таъсирчан бўлиб, зичлашиб қолган тупроқли ерларда суст ўсади, пархиш килинганда пайвандтаглар серилдиз бўлмайди.95
Жанубий зонада жойлашган кўчатзорларда пайвандтаглар би-лан яхши туташишади, шунинг учун кўчатлар яхши ўсиб етилади, мўл ҳосил беради. Бачки новдаларни кам чиқаради.
Пайвандтагларнинг VIII—IX типлари парадизка, III, IV ва V типлари дусен группасша мансуб.

Download 1.63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   68   69   70   71   72   73   74   75   ...   91




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling