Futbolchilarda tеzkorlik va chidamlilik sifatlarini rivojlantiruvchi xususiyatlar

3.2. Chidamlilikni tarbiyalash.
Futbolchilarning chidamliligi deganda oʻyinning boshidan oxirigacha oʻyin faoliyatini hech boʻshashtirmasdan davom ettira olish qobiliyati tushuniladi. Chidamlilikni yana toliqishga qarshi tura olish qobiliyati, desa ham boʻladi. Sport amaliyotida toʻrt toifa toliqishni uchratish mumkin, bular: aqliy, sensor, emotsional va jismoniy toliqishlar. Bu toʻrt toifa toliqish futbolchiga ham xosdir. Tabiiyki, bular ichida jismoniy toliqishning salmogʻi koʻproq. Futbolchilarda chidamlilikni tarbiyalash uslubiyatiga toʻgʻri yondashish uchun sportchilar oʻyin faoliyati tabiatini va oʻyin paytida ularning zimmasiga tushadigan yuklamani hisobga olish zarur. Maʻlumki, futbolchilarning faoliyati bir-biriga zid boʻlgan zonalarda kechadi: bir tomondan qisqa vaqt maksimal shiddatda oʻtuvchi ish 5-8 soniya (tez Yugurish, tezlashish, sakrash, kurashish va Shu singarilar); boshqa tomondan – oʻyin vaqti 90 daqiqa davom etadiki, bu oʻrtacha ishga xos xususiyatdir. Agar oʻrtacha ishdan iborat trenirovkaning maksimal shiddatdagi ishga salbiy taʻsir qilishini hisobga oladigan boʻlsak, unda futboldagi chidamlilik masalasining juda ogʻir masala ekanligi ravshan boʻladi.
Futbolchilardagi chidamlilikni tarbiyalash uslublarini aniqlashda ulardagi umumiy va maxsus chidamlilikni bir-biridan farqlash lozim. Umumiy chidamlilik deganda, odatda, ishlarni hatto bir-biridan jiddiy tafovuti boʻlgan ishlarni oʻrtacha darajada yoki oshiqmasdan uzoq vaqt bajara olish qobiliyati tushuniladi. Maxsus chidamlilik futbolchilardan talab etilgan surʻatni oʻyinning oxirigacha saqlab tura olish qobiliyatida namoyon boʻladi.
Umumiy chydamlilikni rivojlantirish uchun, odatda, uzoq vaqt harakat qilish bilan bogʻliq mashqlardan foydalaniladi. Masalan, 800-2000 m ga tez yurish, yugurish, 3-5 km krosslar, changʻida yurish, suzish va boshqalar. Bu mashqlar oʻrtacha surʻatda, hali sportchilar tayyorgarlik davrining dastlabki bosqichida ekanida, ular hali ogʻir kuch bilan bajariladigan ishga tayyor boʻlmaganlarida bajariladi.
Futbolchi komandada egallagan oʻrniga qarab 5,5 dan 10,5 km gacha yoʻlni bosib oʻtadi. Bunda shiddatli harakatlar (tez yugurish, tezlashish) 5 daq vaqtni egallaydi, bu vaqt oraligʻida oʻyinchilar 1500 dan go 2500 m gacha masofaga tez, ammo qisqa-qisqa qilib uzunligi 7-15-24 m dan yuguradilar. Shu orada ular soniyainroq yugurishga 25 dan 35 daqutgacha, qadamlab yurish uchun esa 45 dan 57 daqutgacha vaqt sarflashadi. Yuzaki qaraganda, oʻyinchilar uchun shiddatli boʻlmagan yugurishga koʻproq vaqt sarflanganidek koʻrinadi. Ammo bu aslida 5 daq. ichidagi jadallashish, tez yugurish va toʻp uchun kurashga sarf boʻlgan juda katta kuch-quvvatni qoplashga ketadigan vaqtdir.
Agar futbolchi faoliyati kuchli ruhiy zoʻriqish vaziyatida va ulkan his-hayajon bilan oʻtishini hisobga oladigan boʻlsak, bunga ham ozmuncha kuch-quvvat sarflanmaydi. Biroq oʻyin faoliyatini taxlil qilish shuni koʻrsatadiki, kuchli harakat faoliyatidan keyin boʻladigan tanaffuslarda umumiy dastlabki holatni tik1ab olish uchun ularda yetarlicha vaqt boʻlar ekan. Binobarin, oʻyinchilarni xuddi ana Shunday faoliyat turiga tayyorlash kerak. Baʻzan mashgʻulotdagi ish hajmiga qarab, uning sifatini belgilashadi, bu batamom notoʻgʻri. Katta hajmdagi yuklamani bajarishning oʻzi maqsad qilib olinmasligi va epchillikni tarbiyalashning asosiy vositasi deb qaralmasligi lozim.
Futbol sportning notsiklik turidir, unda bajarilayotgan harakat shiddati doimo oʻzgarib turadi. Shuning uchun u oʻziga muvofiq tayyorgarlikni talab qiladi. Jadalligi tez oʻzgarib turadigan faoliyat, jadalligi bir maromda bajariladigan faoliyatga qaraganda koʻp kuch-quvvat sarflashni taqozo qiladi. Futbolchilarda epchillikni tarbiyalayotganda ana shuni, albatta, hisobga olish kerak. Vegetativ vazifa hisoblangan nafas olishning bajarilayotgan harakat formasi va xarakteriga moslashishini unutmaslik lozim. Bunda nafas olish hamda nafas chiqarish uzviy ravishda harakat akti tarkibiga kiradi. Futbolchilarning nafas olishi changʻichi yoki stayer (uzoq masofaga yuguruvchi)ning nafas olishidan oʻzgachadir.
Chidamlilikni tarbiyalashda irodaviy sifatlar ham oldingi oʻrinlardam birida turadi. Muntazam uzoq davom etadigan ish sportchilardan ichki va tashqi qiyinchiliklarni kuchli, qatiy, zoʻr iroda bilan yengishni, yani “barqaror iroda sifatlarini” talab qiladi. Sportchi notsiklik xarakterdagi ishni bajarar ekan, nisbatan qisqa vaqt ichidagi qiyinchilikni, ammo jadal takrorlanadigan zoʻriqishni boshdan kechiradi. Futbolchilar oʻyindagi vaziyat talabi bilan takror-takror tez Yugurishlardan keyin qattiq toliqish fonida yana biron-bir jadal harakat faoliyatini bajarish, buning ustiga baʻzan havo harorati baland boʻlgan paytda oʻzini Shunga majbur etishning qanchalik ogʻir ekanligini yaxshi biladilar.
Futbolchilarda chidamlilikni tarbiyalashda, asosan, organizmning kislorodsiz sharoitdagi portlovchi qisqa muddatli ishiga katta oʻrin beriladi. Jadal ish orasidagi tanaffuslarda boyagi kislorod “qarzi” qaytarib beriladi.
Maxsus funktsionol tayyorgarlikka xos vazifadar oʻyin mashqlarini bajarish vaqtida ancha samarali hal qilinadi. Oʻz xarakteri va emotsionalligi jihatidan ular oʻyinga ancha mos tushadi. Biroq oʻyin mashqlarini toʻpsiz mashqlar bilan birga qoʻshib olib borish zarur.
Chidamlilikni takomillashtirishga qaratilgan mashgʻulotlarni Yuklamaning beshta belgisiga rioya qilgan holda oʻtkazish darkor: a) ishlash vaqti; b) ishning murakkabligi; v) dam olish vaqti; g) dam olishning xarakteri; d) takrorlash miqdori. Mashgʻulotning biror-bir belgisi oʻzgarsa, bu uning yoʻnalishiga taʻsir etadi.
Futbolchilarni samarali oʻyinga tayyorlash uchun trenirovkaning vosita va uslublarini bir-biriga koʻproq moslash kerak.
Futbolchidar chidamliligini tarbiyalashning interval uslubi. Oʻyinchining oʻyin paytidagi harakatlari samarali boʻlishi uchun, uning organizmi yetarli miqdorda kislorod bilan taʻdaqlanishi zarur. Buning uchun YUQS (Yurak qisqarishi surʻati) va SH (sistolik hajmi) kuchli harakat faoliyati mahalida oʻz optimumiga yetmogʻi lozim. Agar optimal YUQS daqutiga 180-190-martagacha boʻlsa, bu koʻpincha SHga bogʻliq tarzda kechadi. Bundan Shunday xulosa kelib chiqadiki, demak, SHni oshirish uchun qulay sharoit yaratishga koʻmaklashgan uslub foydali uslubdir. Uncha uzoq boʻlmagan intervaldagi tanaffus bilan uzilib turadigan, qisqa-qisqa takrorlash shaklida bajariladigan anayerob ishning katta samara berishi maʻlum. Anayerob parchalanish mahsulotlari nafas olish jarayonida kuchli stimulyator boʻlib xizmat qiladi. Buida SHning eng yuqori qiymati ish paytida emas balki YUQS pasaya boshlaganda, yaʻni qisqa dam olish paytida yuzaga keladiki, bu kislorodning koʻproq isteʻmol qilinishiga olib keladi. Ish vaqti va dam olish qatiy ravishda maʻlum tartibga solingan trenirovka uslubi intervalli uslub deb nomlanadi. yuklama ana shu uslub boʻyicha bajaridiganda YUQS daqutiga 180-200-marta boʻlishi lozim, dam olishning soʻnggi pallasida esa daqutiga 120-140-martadan oshmasligi kerak. Ish va dam olish vaqti darsning maqsadiga muvofiq ravishda belgilanadi.
Quyida keltirilgan trenirovkaning interval uslubi variantlaridan futbolchilarning ish qobiliyatini yaxshilashda foydalanilsa maqsadga muvofiq boʻladi.
Interval uslubidagi trenirovka mashqlari yugurishdangina iborat boʻlib qolmasligi lozimki, bunda epchillikni tarbiyalash texnik va taktik mahoratni takomillashtirish bilan yonma-yon, yaʻni birgalikda taʻsir etish uslubi boʻyicha borsin.
Futbolchilar ish qobiliyatini oshirishga koʻmaklashuvchi mashqlar.
Mashgʻulot interval uslubining 1-koʻrinishi
a. Toʻpsiz mashqlar:
1.50-60 sm. li baland yerga (yonlamasiga narvon zinapoyasi, tribuna oʻrindigʻi va boshqalarning yoniga) turib, 15 soniya. davomida maksimal tezlikda sakrab chiqib va sakrab tushish mashqi. Dam olib boʻlgach, boshqa yonbosh bilan
bajarish.
2.Darvoza chizigʻidan boshlab 5 soniya davomida doira boʻlib yoki futbol maydoni boʻylab tez Yugurish.
3.5-7 metr masofada turgan sheriklar bir-biriga qarab yaqinlashib keladilar. Ulardan biri oʻmbaloq oshadi, ikkinchisi sherigi ustidan sakrab oʻtadi, soʻngra ikkalasi iloji boricha tez orqaga qaytadi va oʻsha harakatni oʻrin almashgan holda 10 soniya davomida bajaradi.
4.Qalinligi 100-120 sm. li ikkita toʻsiqni 90⁰ burchak ostida bir-biriga taqab qoʻyiladi. Futbolchi birinchi toʻsiqdan sakraydi, ikkinchisining esa ostidan oʻtadi, tezda orqaga qaytadi va Shu harakatlarni teskarisiga bajaradi -10 soniya.
5.CHalqancha yotgan holatdan komanda boʻyicha holatlar quyidagicha oʻzgartiriladi: “qorin bilan!”, “Chapga!”, “Oʻngga!”, “Oʻtiring!”, “Choʻnqayib oʻtiring!”, “Sakrang!”, “Orqa bilan!” va boshqalar - 15 soniya.
Toʻp bilan bajariladigai mashqlar:

1. 
   Toʻp bilan yon tomondagi chiziq boʻylab 16-20 m. ga burchakdagi bayroq tomonga tez yugurish, toʻpni darvoza yoniga otish, tezda burilib-start joyiga oʻta tez qaytish 7-9 soniya.
   
2. 
   Devor yoki batutdan 13-16 metr narida devorga parallel ikkita ustuncha (ular 5 m oralatib qoʻyilgan) turibdi. Toʻpni devorga urish va ustumlar atrofidan “sakkiz” raqadaqi hosil qilib aylanib oʻtish.
   
3. 
   Juft boʻlib bajariladigan mashqlar. Sheriklarning bittasi gimnastika oʻrindigʻi oldida, ikkinchisi qarama-qarshi tomonda, oʻrindiqdan 3-4 metr narida qoʻlida toʻp ushlab turadi. U qoʻlidagi toʻpni Shunday otadiki, sherigi sakrab turib, toʻpni uning qoʻliga qaytarib yubora olsin. Bunda sakrovchi skameykadan hatlab oʻtadi, ikkinchi sakrashda dastlabki holatiga qaytadi. 15 soniya ishlagandan soʻng sheriklar oʻrin almashadilar.
   
4. 
   Ikki futbolchi start chizigʻida bir toʻp bilan turadi. Signalga binoan birinchisi toʻp bilan xuqqabozlik qiladi, boshqasi 12-15 m ga tez yugurib ketadi va start joyiga qaytib keladi, kelishi bilan toʻpni u olib oʻynata boshlaydi va sherigining yugurib borib kelishiga imkon tugʻdiradi. Oʻyinchilar mashqni 5-martadan bajaradilar.
   

b. Toʻp bilan bajariladigan mashqlar.
1. Darvoza yonida uchovlashib mashq qilish. Ikkinchi sherik toʻp bilan jarima maydoni oldida chizilgan nariroqda joylashadi, uchinchisi-jarima maydoni radiusida turadi. Sheriklardan biri toʻpni tepadan qattiq tepib 11 metrlik belgi tomonga uzatadi, jarima maydonida turgan ikkinchi sherik toʻp tarafga yugurib, sakrab yoki sakramasdan oyoq yoki bosh bilan uni darvozaga urib kiritishga intiladi. Toʻpni tepgan oʻyinchi tezda dastlabki joyiga qaytadi va boshqa sherigiga qarab turadi, unisi ham oldingisi singari toʻpni balanddan oshirishi kerak va hokazo.
2. Oʻrtadagi chiziqdan 10-15 metr narida qanot tomonda 3 metrdan oralatib 4 ta ustun oʻrnatiladi. Oxirgi ustundan keyin 2-3 ta toʻp qoʻyiladi. Oʻyinchilardan biri ustunga roʻpara boʻlib keladi, bir ozdan keyin boshqasi markazni moʻljallab start oladi. Birinchisi toʻrtta ustunni aylanib oʻtadi va bitta toʻpni oladi, uni darvoza chizigʻigacha oʻynab boradi hamda darvoza boʻylab oʻqday tepadi. Toʻpni markazdan yugurib kelayotgan oʻyinchi olishi kerak. shundan keyin oʻyinchilar joylariga boradilar. Toʻpni olgani uni jarima maydoni burchagiga uzatadi, oʻzi tez yugurib start olgan joyiga qaytadi. Toʻpni oʻqday uzatgan oʻyinchi aylanib, tepadan kelayotgan toʻpni oshirishga harakat qiladi; tez yugurib, keyin toʻpni ustun oldiga olib keladi va uni shu yerda qoldiradi, oʻzi maydon markazidan start olgan joyiga tez yugurib qaytadi. Mashqni ikki tomondan bajarish mumkin.
3. Oʻrtadagi chiziqning ikki tarafida 10-15 metr narida jarima maydoni burchagiga yonma-yon qilib 4 ustun qoʻyilgan, har biri 3 metrdan oralatib qoʻyilgan, ularga yaqinroq, oʻrtadagi chiziqqa yaqin qilib ikkita toʻsiq qoʻyilgan (balandligi 40-50 sm). Jarima maydonining birinchi burchagiga 2-3 toʻp qoʻyilgan. A oʻyinchi (oʻngdan) va B oʻyinchi (chapdan) bir vaqtning oʻzida start oladi, ustunlarini aylanib oʻtib jarima maydoni burchagiga qarab tez yugurishda davom etadilar, oʻsha yerda yoʻnalishni keskin oʻzgartiradilar, hamma jarima chizish boʻylab bir-birlarining roʻparasiga harakat qiladilar. Bunda A oʻyinchi jarima maydonining burchagida toʻpni toʻxtatib qolib, Yurishda davom etadi. Jarima maydoni radiusida “kesishish” kombinatsiyasi hosil qilinadi. A oʻyinchi toʻpni B oʻyinchiga beradi. B oʻyinchi harakatni jarima maydonining burchagigacha davom ettiradi, Shu payt sherigi toʻpni darvozaga uradida, jarima maydonining boshqa burchagiga harakatini davom ettiradi.
180° li burchak bilan burilgan B oʻyinchi boshqa toʻpni oladi va uni sherigi tomonga olib keladi. Yana oʻsha kombinatsiyadan keyin A oʻyinchi toʻpni darvozaga tepadi, ikkala oʻyinchi jarima burchagi tomonga yuradi, u yerdan toʻsiqlar tomonga burilib, uzoq va tez yugurib start joyiga boradi, keta turib ikkala toʻsiqdan sakrab oʻtishadi.
4.Uchlik oʻyin. Ikkita kichkina darvoza bir-biridan 20-30 metr uzoqlikda joylashtiriladi. Har bir darvoza yonida (A va B) oʻyinchi bor, uchinchi (V) oʻyinchi bir darvoza yonida oʻyin boshlaydi. Har bir darvoza yonida 2-3 tadan toʻp boʻladi. Masalan, A oʻyinchi toʻpni qarshi tomondan darvoza yonida turgan V oʻyinchiga uzatadi, u ham toʻp bilan harakatni boshlaydi va yoʻlda keta turib A oʻyinchini aldab oʻtishga harakat qiladi. A oʻyinchi V oʻyinchining darvozaga yetib kelishiga 7-10 metr qolganda, darvozadan unga qarshi chiqadi.
B oʻyinchi yakkama-yakka talashishni tugatib (toʻxtovsiz yugurib keta turib), toʻpni xoh oldirib qoʻygan boʻlsin, xoh oldirib qoʻymagan boʻlsin, Shu zahoti orqaga buriladi va B oʻyinchidan toʻpni oladi. Mashq yana boshdan oxirigacha takrorlanadi. 30-90 soniya dan keyin V oʻyinchi A yoki B oʻyinchi bilan oʻrin almashadi.
5.Oʻyinchilar quyidagicha joylashadilar: A oʻyinchi bir nechta toʻp yotgan darvoza maydoni burchagida, B oʻyinchi 11 metrlik belgi qarshisidagi yon chiziqda, V oʻyinchi jarima chizigʻidan 10-12 metr narida joylashadi. A oʻyinchi toʻp bilan, B oʻyinchi toʻpsiz bir vaqtning oʻzida bir-biriga qarab harakat qila boshdaydilar va jarima maydonidan narida “kesishish” kombinatsiyasini boshlaydilar. A oʻyinchi B oʻyinchining oʻrniga tomon harakatni davom ettiradi, B oʻyinchi esa bu paytda toʻpni jarima maydoni radiusiga uzatadi va V oʻyinchi tomonga yuguradi. V oʻyinchi tezlik bilan toʻpni toʻgʻridan-toʻgʻri darvozaga uradi va harakatni darvoza maydonining burchagiga tomon davom ettiradi. Bunday “aylanma” oʻyin yuqori surʻat bilan toʻxtovsiz bajariladi.
Mashqdarning harakterlaridan koʻrinib turibdiki, ularning qiyinligi faqat ish va dam olishning qatʻiy belgilangan miqdorida emas, balki, futbolchilarning oʻz harakat yoʻnalishini keskin oʻzgartirishida, sakrash harakatlarini bajarishida, yaʻni mashq ichiga xuddi futbolchilarning oʻyin faoliyatiga va oʻyin xarakteriga mos toʻsqinliklar kiritilishidadir.
Interval uslubli mashgʻulotning 2-koʻrinishi:
Trenirovkaning bu varianti doim toʻp bilan bajariladi va u qoʻshma, yaʻni futbolchilarning chidamliligi, oʻyin texnikasi va takomillashtiriladigan uslubdan uncha farq qilmaydi. Quyida baʻzi mashqlardan namunalar keltiriladi:
1. Maydonning chorak boʻlagidagi “kvadrat” oʻyini; bunda futbolchilar yakkama-yakka, bir-birlariga qarshi hatto straxovka qilishga ham eʻtibor bermasdan oʻynaydilar. Oʻyin 5 daqiqa davom etadi.
2. Maydonning markaziy doirasida uchta uchlikning oʻyini. Ikkita uchlik oʻynaydi, uchinchisi dam oladi. 3 daqiqadan keyin oʻrin almashadilar. YUqori surʻatni saqlash maqsadida toʻp doira tashqarisiga chiqib ketgan hollarda murabbiy boshqa ortiqcha toʻpni zudlik bilan oʻrtaga tashlab, oʻyinni davom ettiradi. A va B komandalari oʻrtasida - ikki raqib orasida ikki tomonlama uchraShuv. Oʻyin 15 daqiqadan davom etib, 4-6 boʻlimdan iborat boʻladi. Har bir boʻlimning boshlanishida oʻyinga yangi raqib, yaʻni avval A jamoasi, keyin B jamoasi, soʻngra yana A jamoasi kiritiladi.
3. Gandbol oʻyini. Bu oʻyinda toʻpni yerga urish ham, qoʻlda koʻtarib yurish ham mumkin emas, uni faqat oshirish mumkin; toʻp kichik darvozaga faqat bosh bilan urib kiritiladi. Oʻyin 5 daqiqa davom etadi.
4. Ikkita jarima maydonidagi uchastkaga ukkita darvoza va darvozabon qoʻyib oʻtkaziladigan oʻyin. 5 kishidan iborat ikkita jamoa maydonning hamma yerida oʻynash huquqiga ega. Maydonning istalgan nuqtasidan bosh va oyoq bilan yuqoridan gol uriladi. Yerdan esa oʻz jarima maydonidagina urish mumkin. Oʻyin 5 daqiqa davom etadi.
Mashgʻulotning interval uslubiy yuklamasi va dam olish vaqtiga qatʻiy amal qilishni talab etadi, Shuning uchun murabbiy trenirovkani qatʻiy ravishda soniyaundomerga qarab turib olib borishi lozim. Oʻyinchilar mashqdarini eng katta tezlikda bajarishlari lozim, dam olish daqiqalarini yurib oʻtkazishlari darkor.
Darsni 1- va 2-koʻrinishdagi mashqlar bilan boshlab, 3-variantdagi mashqlar bilan yakunlagan maʻqul. Bunda mashqlarning meʻyori trenirovkada Yugurib oʻtkaziladigan masofaga qarab belgilanadi. Bu masofa esa, oʻz navbatida, har bir urinish va qator harakatlarda oʻtiladigan masofaning uzunligidan tashkil topadi. Agar futbolchi oʻyin davomida qattiq ishlash hisobiga 1500-2000 metr masofani yugurib oʻtishini hisobga oladigan boʻlsak, koʻrinib turganidek, ana shu masofa yoki undan bir oz koʻprogʻi bir dars hajdaqing mezoni boʻlishi mumkin.
Uzoq vaqt ishlash uslublari. Futbolchilar chidamliligini tarbiyalashda kichik tanaffuslar bilan qisqa-qisqa takrorlar koʻrinishida bajariladigan anayerob xarakterli yuklama juda samaralidir. Biroq bu “qattiq” ishni boshlash uchun, avval oʻrtacha jadallik bilan uzoq davom ettirish natijasmda yuzaga keladigan “Yumshoq zadaq” tayyorlangan boʻlishi lozim. Aks holda, intervalli mashgʻulot juda mushkul oqibatlarga olib kelishi, yaʻni organizmda patologik oʻzgarishlarni paydo qilishi mumkin. Bir meʻyordagi na oʻzgaruvchan trenirovka uslublari, shuningdek, “fartlek” uslublari uzoq danom etuvchi ish uslublariga kiradiki, ular umumiy tayyorgarlik davrida haftasiga 4-6-marta qoʻllanishi kerak. Shunday baza boʻlsagina jadal oʻtuvchi qisqa takrorlar uslubidan muvaffaqiyatli foydalanish mumkin.
Toʻxtovsiz davom etadigan ish avvalo oʻrtacha jadallikda bir xil yugurish (1 km ga 5 daqutda) bilan 30 daq davomida (mashgʻulot boshlarida) va 60 daq (oʻrtada va oxirgi davrda) davomida bajariladi. Katta hajmdagi va oʻrtacha jadallik bilan oʻtuvchi mashgulot yurak hajmmni kengaytirishga ham yurak-qon tomiri tizimsi imkoniyatlarini yaxshilashga koʻmaklashadi. Oʻrtacha tezlik optimal darajadagi qon bilan taʻdaqlashga koʻmaklashadi, u oyoq mushaklari mayda qon tomirlari ishini yaxshilaydi, pirovardida esa mushaklar kislorod bilan meʻyorida taʻdaqlanadi.
Oʻzgaruvchan jadallik bilan yugurish ham ancha samaralidir. Bunda dastlabki tezlikni saqlagan holda, yaʻni 1000 metrga 5 daqutda yugurish, har 200 metrda (agar yugurish yoʻlkalarda bajarilayotgan boʻdsa, unda doira tugashi bilan) 30-50 metrga tezlikni “ohista” oshirish kerak va yana yugurishni oldingi surʻatda davom ettirish darkor. Tezlikni oshirish kislorod “qarzini” koʻpaytiradi, bu “qarz” keyingi tezlashishgacha qaytarilishi kerak. Bunday ish futbolchilarning nafas imkoniyatlarini yanada yaxshilaydi.
Nihoyat, futbolchilar mashgʻulotida “fartlek” (“tezkor oʻyin”)dan foydalanish mumkin. Buning mohiyati shundaki, sportchi yana oʻrtacha tezlikda, odatda, baland-past joylardan yuguradi, oʻzining holatiga qarab maʻlum masofa boʻlaklarida jadallikni oshiradi.
Yugurishdan tashqari, nafas olish imkoniyatlarini erkin suzish ham, suvdagi toʻpli, toʻpsiz oʻyinlar ham juda yaxshi oshiradi. Suv umumiy chndamlilikning oshirish va gigenik taʻsirdan tashqari, mushaklarni yoqimli boʻshashtiradi, bu holat esa ogʻir mashqdan keyin organizm faoliyatining qayta tiklanishini yaxshilaydi. Qorda oʻynash, changʻida uchish (bu oʻrinda aynan sirpanish kim oʻzarga uchish emas, albatta), qorda futbol oʻynash ham uzoq muddatli ish sirasiga kiradi. Ikki tomonlama oʻyinlar maxsus chidamlilikdan koʻra umumiy chidamlilikni rivojlantirishga koʻproq yordam beradi. Oʻyin surʻati, kurash shiddati, hissiy taʻsir darajasi bu oʻrinda rasmiy oʻyinga nisbatan ancha past. Demak, ishning hajmi kam, haqiqiy oʻyindagiga nisbatan hordiq chiqarish tanaffusi koʻproq va tomir urishi, odatda, daqutiga 150-170-marta, undan oshmaydi.
Shunday qilib, futbolda chidamlilik sifatini muvofiq rivojlantirish uchun uzoq muddat oʻrtacha jadallik bilan ishlash yordamida avval shart-sharoitni vujudga keltirish zarur. Keyinchalik, darsning vazifasidan kelib chiqib, ish miqdori, kuchi va takrorlar miqdorini qatʻiy nazorat qilgan holda, trenirovkani futbolchilarning oʻyini faoliyatiga yaqinlashtirish kerak.
3.3 Tajribadan olingan maʻlumotlar tahlili.
Chidamlilikni rivojlantirish. Chidamlilikni oshirishga qaratilgan mashgʻulot xarakterli xususiyatlari Shundaki, futbolchining organizmiga taʻsir qilayotgan mashqlar musobaqa paytidagidek yoki undan ham ortiqroq boʻlib, bu mashqlardan sistemali ravishda foydalanish kerak.
Analitik nuqtayi nazardan qaraganda, chidamlilikning yuqori darajasiga erishish yoʻli oʻz ichiga koʻp marotaba takrorlanadigan, bir-biriga qoʻshilgan holatdagi jadal yugurish, toʻxtash, tezlanish, aylanish, sakrash (kichik yuk yoki qarshilik bilan), ogʻirlik koʻtarib (suv, qum, qor qarshiligida) kabi katta hajmli mashqlar orqali vujudga keladigan kuch, tezkorlik, chaqqonlikdir.
Mashgʻulotning ayrim bosqichlarida futbolchi fazo-vaqtni hisobga olgan holda tezkorlik va aniqlik bilan bogʻliq boʻlgan katta hajmdagi mashqlarni bajarish lozim. Bunda oʻyinchining markaziy nerv tizimiga katta nagruzkalar toʻgʻri keladi, bu esa muhim maqsadga qaratilgan tayyorgarlik bilan shartlanadi. Ilmiy tekshirishlar natijalari va mamlakatda koʻzga koʻringan komandalarning trenirovka tajribasi shuni koʻrsatdiki, uzoq vaqt oʻrta intensivlikda oʻyin texnikasini takomillashtirishga qaratilgan dars paytida yuqori intensivdagi oddiy tsiklik mashqlarning 5-7 daqiqali kompleksini 2-3 marotaba kiritish kerak. Bunday oʻzgartirishlar mashgʻulotning umumiy tonusini koʻtaradi, nerv toliqishini yoʻq qilishga yordam beradi va soniyain-asta oʻyinchining markaziy nerv tizimi qobiliyatini oshirib borib, murakkab mashqlarning oshib borayotgan hajmiga bardosh berishga yordam beradi.
Chidamlilikni rivojlantirish uchun koʻp marotaba takrorlanadigan va maxsus uYushtirilgan oʻyin texnikasi va taktikasiga oid mashqlardan (ayniqsa pressingda va tez yorib oʻtishda), 2x2 va 3x3 oʻyin mashqlaridan, ikki tomonlama trenirovka oʻyinlaridan ham foydalaniladi. Shu bilan birgalikda trenirovka oʻyinining vaqtini sportchilarni oldindan alohida ogohlantirmasdan odatdagidan 5-10 daqiqa uzaytirish kerak; oʻyinga yangi yoki dam olgan raqiblar kiritiladi. Maxfiylashtirilgan imtiyoz belgilangan holda bir necha komandalar orasida bir kunlik turnir – oʻtkazish mumkin.
Qiyinchiliklarga bardosh berish uchun tayyorgarlik koʻrishda, tekshirish oʻyinlarida interval trenirovka printsipidan foydalanish mumkin. Chunonchi, toʻliq dam olishga 3-5-7 daqiqali tanaffus berib, yangi vaqt hisobida har biri 12 yoki 15 daqiqa davom etadigan toʻrt boʻlimdan iborat oʻyin oʻtkazish. Bunda ayniqsa “Aylanma trenirovka” yaxshi natija beradi. Aylanma trenirovkaning har bir “bekatida” aniq dozalangan yuklamalar va dam olishning xilma-xil turlanishi ehtimolligining keng diapozoni quyidagilarni kuzatishga imkon yaratadi:
Oʻzgaruvchan intensivlikdagi ishning toʻxtamasdan ancha choʻzilishini taʻminlab beradi;
Yuqori intensivli ishning intervalligini taʻminlab beradi (10-15 soniya. ishdan soʻng 20-30 soniya. dam olish; 30-40 soniya. ish-1-1,5 min. Dam olish; 1,5-2,5 min. Ish-3 min. Dam olish);
Oʻyin rejimining qisqartirilgan modeli asosida qayta-qayta ishlar (4-3 min. Ish-5 min. Dam olish).
Chidamlilikni rivojlantirishga qaratilgan interval va aylanma trenirovkaning jiddiy dasturlarini amalga oshirilishda trenirovka va musobaqaga oid taʻsirlar oʻyinchining funktsional imkoniyati va tayyorgarligi darajasiga qay darajada muvofiq ekanligini nazarda tutish kerak. Faqat organizmda tiklanish jarayonlariga yaxshi sharoit, stimul yaratib bergan holda nagruzkalarni intensifikatsiyalash mumkin. Tiklanish jarayoni dastavval mashgʻulotlarning tuzilishi bilan taʻminlanadi. Bunda quyidagilar katta ahamiyatga ega:
Trenirovka jarayonining hamma elementlarida nagruzkalar va dam olishni bir-biriga nisbatan toʻgʻri olib borish, trenirovka vositalari va metodlarining variativligi;
Maksimal nagruzkadan keyin keladigan kunni aktiv dam olish bilan oʻtkazish;
Asosiy mashqlar oraligʻida dam olish va boʻshashgan holga oid mashqlarni bajarish;
Rosa boʻshashgan holda passiv dam olish (suvda boʻlgani maʻqul);
Turli sharoitlarda trenirovkalar oʻtkazish (stadionda, parkda va x);
Yaxshi turmush sharoitini yaratib berish va salbiy taʻsir etadigan psixogen faktorlarni yoʻqotish;
Ratsional ovqatlanishni taʻminlash, farmokologik preparatlar, massaj, suv va fizioterapiyadan foydalanish.
Koʻpchilik mutaxassislarning fikriga koʻra (N.G.Ozolin, L.V.Volkov), tayyorgarlikning birinchi yillari yosh sportchilarning asosiy faoliyatini umumiy chidamlilikni oshirishga, keyinchalik uning zaminida maxsus chidamlilikni tarbiyalashga qaratilishi kerak.
Koʻpchilik mualliflar (V.M.Zatsiorskiy, N.G.Ozolin va boshqalar) boshlovchi sportchilarda umumiy chidamlilikni tarbiyalash uchun mashgʻulotlarning bir tekisli va intervalli uslublarining turli variantlarini qoʻllash maqsadga muvofiq deb hisoblaydilar.
Binobarin, futbol mashgʻulotlarida turli yoʻnalishda harakatlanish tezligini oʻzgaruvchan vaziyatli ixtisoslashtirilgan harakatli oʻyinlar asosida shakllantira borish texnik-taktik harakatlar samaradorligini oshirish imkoniyatini yaratadi.
Ayniqsa, yosh futbolchilar mashgʻulotlarida oʻng va chap qoʻllar bilan toʻpni bir xil mahorat olib Yurish koʻnikmalarini shakllantirishga yetarli ahamiyat qaratilmasligi Shugʻullanuvchi bolalarda mahoratni keng miqyosda, har tomonlama oʻzlashtirilmasligiga olib keladi.
Chidamlilikni keng maʻnosi ostida organizmning noxush taʻsirlarini bartaraf eta olish qobiliyati tushiniladi. Fizikaviy tomondan chidamlilik bu sportchi organizmining turli yuqori darajadagi jismoniy yuklamalarga bardosh bera olish qobiliyati.
Mashgʻulot jarayonida oʻquvchiga quyidagi talablar qoʻyiladi: katta hajmdagi ishni bajarish va ish faoliyatini yuqori darajada uzoq vaqtgacha ushlab turish, bu talablarning bajarilishi oʻquvchining mushak, yurak qon tomir tizimi, asab tizimi faoliyati va alohida ish bajarayotganda qiladigan mashqlarini bajara olish qobiliyatiga bogʻliq.
Shunday qilib, chidamlilikni rivojlantirishga oʻtishdan oldin futbolchi mashqlardan shunday foydalanishi kerakki, butunlay mashqlar yurak qon-tomir tizimi, nafas olish tizimi, asab tizimi, mushak tizimlariga yuqori funktsional taʻsir koʻrsatsin.
Nafas olish tizimining funktsional oʻsishi, nafas olish tizimi boʻlgan talablarning yuqoriligi bilan, oʻpkaning tiriklik sigʻimining kattaligi bilan, nafas mushaklarining ishlash kuchi bilan, chuqur va energiyali nafas olishda oʻpka ventilyatsiyasining amalga oshishi bilan xarakterlanadi.
Mashqlarni bajarish vaqtida nafas olish katta ahamiyatga ega. Dars jarayonida oʻquvchilar bunday nafas harakatlarini amalga oshirmaydi. Mashq bajarish vaqtida nafas olish noritmik boʻladi. Koʻp hollarda nafas olish qiyinlashadigan holatlar keladi. Sport turlarining boshqa usullarida (suzish, yengil atletika, changʻi va boshqalar) oʻquvchilar oʻpkasining tiriklik sigʻimi pastroq boʻladi. Havodagi 0₂ ga boʻlgan maksimal talab atigi 3,5-4 l.daq. ga teng boʻladi.
Zamonaviy talab boʻyicha 0₂ ni havoda isteʻmol qilish maksimal holatda 5 l.daq. boʻlishi kerak.
Mashqlarni bajarishda shiddat (tempni) oshirish usuli. Intensivlik bir xil vat birligida qaytarilishlar miqdori bilan aniqlanadi. Mashq bajarishda tempni oshirish yuklamani oshiradi va nafas jarayonlarini tez tiklanishiga olib keladi. Mashqlarni bajarishdagi intensivlikni mashgʻulotdan mashgʻulotgacha boʻlgan vaqtda asta-soniyainlik bilan oshirib borilsa, nafas olish imkoniyatlari koʻpayadi. Bu usulning turli-tumanligi Shunday iboratki, u intervalli va takroriy usullarini oʻz ichiga oladi.
Intervalli usulning asosi Shundan iboratki, chidamlilik vaqt qisqarishi hisobiga (dam olish) oshib boradi. Mashgʻulotdagi mashqlar yuqori intensivlik bilan bajariladi. Bunda dam olish tanaffuslari qisqa boʻladi. Asta-soniyainlik bilan mashgʻulotdan mashgʻulotgacha dam olish intervali qisqarib boradi va oxiri yoʻq qilinadi. Hamma mashq maʻlum tempda bajariladi. Bu usul musobaqa uchun zarur boʻlgan chidamlilikni rivojlantirish uchun ishlatiladi. Oʻquvchi musobaqalardagi Yuklamani bajarish uchun, oldin katta intervalli dam olish vaqti boʻlgan musobaqaga tushiladi, soʻngra bora-bora interval kichraytiriladi.
Takrorlash usulining intervalli usuldan farqi Shundan iboratki, bunda mashqlar jarayonidagi dam olish ish intensivligining pasayishi hisobiga bosqichma-bosqich Yuzaga chiqadi.
Asta-soniyainlik bilan kichik intensivlikka ega boʻlgan ish qisqarib boradi. Musobaqalardagi bir xil mashqlar har xil vaqt chegaralarida (6-10 daq.) bajariladi, lekin uning intensivligi oʻzgaradi.
“Faol dam olish” vaqtini qisqarishi hisobiga oshib boradi. Shu bilan birga yuklama oshadi, natijada nafas jarayonlaridagi kislorodni qabul qilish darajasiga boʻlgan talab oshib boradi.
Mashqlarni bajarganda oshirish usuli doimiy vaqtni va mashqlar darajasini bir meʻyorda ushlab, katta kuchlanishdagi Yuklamalardan foydalanishni talab qiladi. Oʻquvchilarga beriladigan yuklamalari oshib borishi bilan bogʻliq boʻlgan mashqlarni bajaradi. Yuklamani oshirish katta energiyani talab qiladi va nafas olish tizimining faoliyatiga katta talablar qoʻyadi.
Nafas olish tizimining ixtisoslashuvchi boshqa vositalari yordamida ham amalga oshiriladi-eshkak eshish, suzish, yugurish eng samaradorligi uzoq Yugurish. Tayyorlov bosqichi mashgʻulotlarining xaftalik tsiklida 15-20 km (umumiy holda) dan kam boʻlmagan, oʻrtacha tezlik 2 daq.10 soniya 400 metrga Yugurishni tavsiya etadi.
Yurak, qon-tomir tizimining funktsional imkoniyatlarini oshirish uchun yurakning qisqarish kuchini koʻpaytiruvchi va sistolik hajmini oshiruvchi mashqlar qilinadi.
1-jadval
Chidamlilikni rivojlantirish uchun mashqlar

Oyoqlar	Tana	qoʻllar
1. Ikkita oyoqda sakrash-200-300-marta, arqonchada sakrash.	2. qoʻlni boshdan baland koʻtarib, yon tomonga egilish (40-60-marta).	3. “Imkoniyat boricha” yerga yotib turish.
4. Zal atrofidan bitta oyoqda uzunlikka sakrab oʻtish (100 ta sakrash).	5. Gavdaning orqa mushaklari uchun egilish.	6. Arqondan tirmashib chiqish (oyoq yordamisiz 2-marta).

Ilova: Mashqlarni yuqori tyempda bajarishni tavsiya etiladi. qaytarilish miqdori sportchining tayyorgarligiga qarab individual ravishda aniqlanadi.

Charchashning yuqorida koʻrib oʻtilgan turlari jismoniy tarbiya va sportda oʻz oʻrnini egallaydi.
Mashgʻulotlarda oʻquvchi mashqlarni oʻzlashtirib katta aqliy yuklama oladi. Bu esa koʻpgina aqliy kuchni talab etadi. Masalan, bu holat jismoniy kuchlanishni talab etmaydigan, koordinatsiyasi boʻyicha murakkab boʻlgan usullarni bajarish kyerak boʻlgan vazifalarda kuzatiladi. Bu vaqtda yuzaga kyeladigan aqliy charchash mashgʻulot vazifasining samaradorligini tushirishi mumkin. Syensor charchash shunday holatlarda yuzaga kyeladiki, qachonki oʻquvchining eʻtibori maʻlum bir obʻyektni uzoq vaqt kuzatishga qaratilgan boʻladi. Shu bilan birgalikda charchash kuzatuv birligi va taʻsiroti kuchiga toʻgʻri proportsional boʻladi, kuchli yorugʻlik, tikilib kuzatish, maʻlum bir narsaga uzoq vaqt qarab turish tyezda charchashni Yuzaga kyeltiradi.
Umumiy chidamlilikning kamchiligini aniqlash uchun murabbiy sportchining pulʻsi va nafas olishini kuzatib boradi, qachonki pulʻs koʻrsatkichi va nafas olish chastotasining intyensivligi yuqori boʻlsa, ishchanlik va ish qobiliyati organizmining bu funktsiyasi yetishmovchiligi natijasida pasayadi. Bunday holatda umumiy chidamlilikni rivojlantiriladi.