G. ahmedova, I. Xolbayev

7.8-§. Atomda elektronlarning bog‘lanish turlari  
 
Atomning  to‘la  harakat  miqdori  moment 
J
r
  ga  bir  necha 
elektronning  orbital  va  spin  momentlari  hissa  qo‘shsa, 
J
r
  shu 
momentlarning 
vektor 
yig‘indisi 
ko‘rinishda 
aniqlanadi. 
Elektronlarning  o‘zaro ta’sirda bo‘lishligi sababli ularning orbital  va 
spin  momentlarini  qo‘shish  atom  tizimidagi  mavjud  o‘zaro  ta’sirlar 
xarakteri bilan aniqlanuvchi qoidalarga bo‘ysinadi.  
LS  bog‘lanish.  Agar  elektronlar  sistemasining  orbital  va  spin 
momentlari  o‘zaro  ta’siri  har  bir  elektronning  orbital  va  spin 
momentlari o‘zaro ta’sirdan kuchli bo‘lsa, elektronlar sistemasida LS 
bog‘lanish amalga oshadi. 
LS bog‘lanish ko‘pincha Rossel-Saunders yoki normal bog‘lanish 
deb  ham  ataladi.  Tajriba  natijalarida  ko‘pchilik  hollarda  LS 
bog‘lanish  amalga  oshishi  isbotlangan.  Shu  sababli  atom  tuzilishi 
nazariyasida LS bog‘lanish muhim rol o‘ynaydi. 
LS  bog‘lanishda  alohida  elektronlarning  orbital  momentlari 
qo‘shilib  atomning  orbital  momenti  L  ni  spin  momentlari  qo‘shilib 
esa atomning spin momenti S ni hosil qiladi. Ya’ni,  
...
...
2
1
2
1
+
+
=
+
+
=
s
s
S
l
l
L
r
r
   
 
(7.64) 
 
256
Atomning  to‘liq  momenti  J  uning  orbital 
L
r
  va  spin 
S
r
  momentlari 
yig‘indisidan iborat bo‘ladi.  
S
L
J
r
r
r
+
=
, 
 
 
(7.64a) 
LS bog‘lanish quyidagi formulalar ko‘rinishida ham ifodalanadi: 








+
=
=
=
→
→
→
→
→
→
→
∑
∑
S
L
J
S
S
L
i
i
,
,
l
 
 
 
(7.64b) 
→
L
, 
→
S
, 
→
J
, L
z
, S
z
, J
z
 lar odatdagidayek kvantlanadi va ularga L, S, J, 
M
L
, M
S
 va M
J
 kvant sonlari mos keladi, ya’ni 
(
)
L
L
L
M
M
L
L
L
L
L
L
z
...,
 ,
1
  
,
   
1
+
−
−
=
=
+
=
→
h
h
  
 
(7.65) 
M
L
 – atomning orbital magnit kvant soni 
(
)
S
S
S
M
M
S
S
S
S
S
S
z
,...,
1
  
,
    
1
+
−
−
=
=
+
=
→
h
h
 
 
(7.66) 
M
S
 – atomning spin magnit kvant soni 
(
)
J
J
J
M
M
J
J
J
J
J
J
z
,...,
1
  
,
    
1
+
−
−
=
=
+
=
→
h
h
  
 
(7.67) 
M
J
 – atomning to‘liq magnit kvant soni. 
Atomda elektronlar soni juft bo‘lganda S va J kvant sonlari butun 
son,  elektronlar  soni  toq  bo‘lganda  esa  yarim  butun  son  qiymatlarni 
qabul  qiladi.  LS  bog‘lanish  elektrostatik  kuchlarning  nisbatan  kuchli 
ta’siri ostida yuz beradi.  
jj  bog‘lanish.  Og‘ir  atomlarda  yadro  zaryadi  katta  bo‘lganligi 
sababli  elektronlarning  orbital  l
i
  va  spin  S
i
  momentlari  o‘rtasidagi 
spin-orbital  o‘zaro  ta’sir  elektronlar  o‘rtasida  elektrostatik  o‘zaro 
ta’sir  bilan  tenglashadi.  Natijada  LS  bog‘lanish  buzilib,  ayrim 
elektronlarning  to‘la  harakat  miqdori  momentlari  to‘g‘ridan  to‘g‘ri 
qo‘shiladi.  Shu  yo‘l  bilan  atomning  to‘liq  harakat  miqdori  momenti 
hosil  bo‘ladi,  ya’ni  atomning  to‘la  harakat  miqdor  momenti  alohida 
elektronlar  to‘la  harakat  miqdor  momentlari  yig‘indisidan  iborat 

 
257
bo‘ladi. 
Elektron 
harakat 
miqdori 
momentlarining 
bu 
xil 
qo‘shilishiga,  ya’ni  elektronlarning  bu  bog‘lanishiga  jj-bog‘lanish 
deyiladi. jj bog‘lanishda i chi elektronning to‘liq momenti  
,
,...,
2
,
1
  
,
N
i
S
j
i
i
=
+
=
→
→
→
l
  
 
(7.68) 
∑
=
→
→
=
N
i
i
j
J
1
. 
 
 
(7.69) 
Bu formulalarda: J – atomning to‘liq  harakat miqdor  momenti, j 
–  elektronning  to‘liq  harakat  miqdor  momenti,  l
i
  –elektronning 
orbital  momenti,  S
i
  –  elektronning  spin  momenti.  Atomda 
elektronlarning  bunday  bog‘lanishiga  jj  bog‘lanish  deyiladi.  jj 
bog‘lanish LS bog‘lanishga qaraganda kam uchraydi.  
Bu  bog‘lanishlarga  misol  tariqasida  ℓ=0,1  holatdagi  ikkita 
elektronning  hosil  qilgan  konfigurasiyasini  ko‘rish  mumkin.  ℓ
1
=0, 
ℓ
2
=1, S
1
=S
2
=1/2 bo‘lsin (7.8-rasm). Rassel-Saunders bog‘lanishlariga 
binoan: 
(
)
1
  
;
,...,
  
,
1
2
1
2
1
=
−
+
=
+
=
→
L
L
L
L
L
l
l
l
l
h
 
(
)
1,0
  
;
,...,
    
,
1
2
1
2
1
=
−
+
=
+
=
→
S
S
S
S
S
S
S
S
S
h
 
 
(
)
      
0,
 
1,
 
2,
 
 va
1
 
;
,...,
   
,
1
=
=
−
+
=
+
=
→
j
j
S
L
S
L
 j
j
j
j
h
 
Ya’ni,  to‘rtta  sath  yuzaga  keladi.  Bu  to‘rtta  sath  j
1
=1  va  j=2,1,0 
sathlardan  iborat  ikkita  bosh  termni  tashkil  etadi.  Ikkinchi  j
2
  term 
uchta bir-biriga juda yaqin sathlardan iborat. jj bog‘lanishga binoan,  
i
i
i
S
j
→
→
→
+
=
l
,  
 
 
(7.70) 
(
)
 
;
2
1
   
;
,...,
    
,
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
=
−
+
=
+
=
→
j
S
S
j
j
j
j
l
l
h
 
(
)
.
 
;   j
S
,...
S
    j
,
j
j
j
2
1
 
va
2
3
,
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
=
−
+
=
+
=
→
l
l
h
 (7.71) 
j
r
  va 
S
r
  o‘rtasidagi 
kuchli 
o‘zaro 
ta’sir 
natijasida 
j=3/2; 
1/2 
holatlar  bir-biridan  katta 
farq qiladigan energiyaga 
ega  bo‘ladi. 
1
j
r
  va 
2
j
r
 
7.8-rasm 
 
258
o‘rtasidagi kuchsiz bog‘lanish natijasida  
,
∑
=
→
i
i
j
j
r
 
 
 
 
(7.72) 
( )
     
0
1
 
va
1
2
 
   
,
1
2
1
2
1
. 
,
 
  
, 
 j
 ,
j
j
,...,
j
j
j
j
j
j
=
−
+
=
+
=
→
h
    
 
(7.73) 
Demak, yana to‘rtta sath hosil bo‘lar ekan. 7.9-rasmda bu ikki xil 
bog‘lanishlar beradigan energiya sathlari keltirilgan. 
Shunday  qilib,  bu  ikki  xil  bog‘lanishda  sathlar  soni  teng  va 
j
r
 
ning qiymatlari bir xil.  
 
Nazorat savollari 
 
1.
 
Qanday  atomlar  ko‘p  elektronli  atomlar  deyiladi?  Misollar 
keltiring. 
2.
 
Murakkab 
atomlar 
uchun 
Shredinger 
tenglamasida 
elektronlarning  qanday  o‘zaro  ta’sirlari  hisobga  olinishi 
kerak? 
3.
 
Ishqoriy metallar atomlari tuzilishi qanday? 
4.
 
Effektiv  yadro  va  effektiv  zaryad  hosil  bo‘lishini 
tushuntiring. 
5.
 
Ishqoriy metallar atomlarida kvant sonlar qanday bo‘ladi? 
6.
 
Ishqoriy metallar atomlari energetik sathlari energiyasi qaysi 
formula  yuilan  aniqlanadi  va  bunda  bosh  kvant  soni  qaysi 
kattalikka bog‘liq? 
7.
 
Ishqoriy  metallar  atomlari  spektrlarida  qanday  seriyalar 
kuzatiladi? 
8.
 
Pauli prinsipining mohiyatini tushuntiring. 
9.
 
Elektron 
qobiqlarning 
elektronlar  bilan  to‘ldirilishini 
tushuntiring. 
10.
 
11
Na elementining elektron konfigurasiyasini yozing. 
11.
 
Tanlash qoidalarini ayting. 
12.
 
Atomda elektronlarning qanday bog‘lanish turlarini bilasiz? 

 
259
VIII-BOB. RENTGEN NURLARI 
 
8.1-§. Rentgen nurlarining hosil qilinishi 
 
Rentgen  nurlari 1895-yilda  V.Rentgen tomonidan  kashf  qilingan 
bo‘lib,  uning  nomi  bilan  ataladi.  Rentgen  nurlari  elektromagnit 
to‘lqinlar  nurlanishi  bo‘lib,  to‘lqin  uzunligi  λ=(10
÷
0,001)  nm 
oraliqda  bo‘ladi.  Rentgen  nurlari  ikki  xil  bo‘lishi  aniqlangan: 
tormozlanish va xarakteristik rentgen nurlari. 
Rentgen nurlari 8.1-rasmda tasvirlangan rentgen trubkasida hosil 
qilinadi. 
Eng 
oddiy 
rentgen 
trubkasi  ichidan  havosi  so‘rib 
olinib  (10
–5
-10
–7
)  mm  Hg 
bosim  hosil  qilingan  shisha 
ballon  bo‘lib,  uning  ichiga 
katod K va anod A elektrodlari 
joylashtirilgan. 
K 
katod 
volframdan tayyorlangan spiral bo‘lib, bu spiraldan past voltli  elektr 
toki o‘tkaziladi, bunda spiral ~2000
°
 gacha qiziydi. Qizigan katoddan 
termoelektronlar  ajralib  chiqa  boshlaydi.  A  –  anod  metalldan 
tayyorlangan  massiv  sterjendan  iborat,  sterjen  sirtiga  galvanik  yoki 
payvandlash  usuli  bilan  xarakteristik  rentgen  nurlari  tekshiriladigan 
element  qatlami  hosil  qilinadi.  Katod  va  anod  orasiga  bir  necha  o‘n 
kilovolt tartibda potensiallar ayirmasi qo‘yiladi. 
Tormozlanish  rentgen  nurlarining  hosil  bo‘lish  mexanizmi 
quyidagicha:  katod  qizdirilgan  holda  bo‘lganda,  katod  va  anod 
orasidagi potensiallar ayirmasi oshirib boriladi. Bunda hosil qilingan 
elektr 
maydon 
qizigan 
katoddan 
ajralib 
chiqayotgan 
termoelektronlarni  tezlatadi.  Yetarlicha  katta  kinetik  energiyaga 
erishgan elektronlar anod sirtiga urilib, unda tormozlanadi. 
Ma’lumki,  harakatdagi  elektron  atrofida  elektr  va  magnit 
maydonlari  mavjud,  chunki  harakatdagi  elektron  elektr  tokiga 
ekvivalent.  Elektronning  tormozlanishi  deganda,  uning  atrofidagi 
maydonning  o‘zgarishi  tushuniladi.  Magnit  va  elektr  maydonining 
o‘zgarishi  elektromagnit  to‘lqinlar  nurlanishiga  sabab  bo‘ladi.  Bu 
nurlanish tormozlanish rentgen nurlanishi deyiladi. 
8.1-rasm 
 
260
Xarakteristik  rentgen  nurlarining  hosil  bo‘lish  mexanizmi 
quyidagicha: xarakteristik rentgen nurlanishi murakkab atomlar ichki 
elektron  qobiqlaridagi  elektronlar  o‘tishi  natijasida  hosil  bo‘ladi. 
Anod va katod orasidagi potensiallar ayirmasi bilan tezlatilgan, katta 
energiyaga  ega  bo‘lgan  elektronlar  anod  materiali  atomlari  bilan 
to‘qnashadi  va  atomning  ichki  (K,L,M,…)  qobiqlarining  biridan 
elektronlarni  urib  chiqaradi  yoki  tashqi  bo‘sh  qobiqqa  o‘tkazadi. 
Bo‘sh  qolgan  o‘rinlarga  qo‘shni  qobiqlardan  elektronlar  o‘tadi. 
Elektrondarning  o‘tishi  katta  energiyadagi  nurlanish  chiqishi  bilan 
sodir bo‘ladi. Bunday nurlanish anodni xarakterlaydi, shuning uchun 
ham bu nurlanish xarakteristik rentgen nurlanishi deyiladi. Masalan, 
agar  K  qobiqdan  elektron  urib  chiqarilgan  bo‘lsa  (8.2a-rasm),  K 
qobiqda  bo‘sh  qolgan  o‘ringa  undan  yuqorida  bo‘lgan  L,M,N 
qobiqlarning  biridan  elektron  o‘tishi  mumkin  (8.2b-rasm).  Xudi 
shunday  elektron  L  qobiqdan  urib  chiqarilgan  bo‘lsa,  L  qobiqdagi 
bo‘sh  qolgan  o‘ringa  M  qobiqdan  elektron  o‘tadi  (8.2c-rasm).  Bu 
o‘tishlarda  katta  energiyadagi  nurlanish  hosil  bo‘ladi.  Shu  nurlanish 
xarakteristik  rentgen  nurlanishidir  bo‘ladi.  Atomning  ichki  qobiqlari 
orasida 
bo‘ladigan 
elektron  o‘tishlarda 
katta 
miqdorda 
energiya ajraladi. 
Rentgen 
trubkalarida 
tezlatilgan  eletronlar 
kinetik  energiyasining  ~0,01  qismi  rentgen  nurlari  energiyasiga 
aylanadi,  energiyaning  qolgan  qismi  anodning  qizishiga  sarflanadi. 
Quvvati  yuqori  bo‘lgan  rentgen  trubkalarida  anod  suv  bilan 
sovutiladi.  
  
8.2-§. Rentgen nurlarining spektrlari 
 
Tormozlash  rentgen  nurlari  tutash  spektrni  hosil  qiladi.  Tutash 
spektrning  tuzilishi  anod  materialiga  bog‘liq  bo‘lmaydi.  Tutash 
spektr 
quyidagi 
xossalarga 
ega: 
spektrda 
rentgen 
nurlari 
intensivligining to‘lqin uzunligiga bog‘liq ravishda taqsimlanishi egri 
chiziqdan  iborat  bo‘lib,  to‘lqin  uzunligining  aniq  qiymatlarida  egri 
chiziq  maksimumga  ega  bo‘ladi.  Intensivlikning  bu  maksimumidan 
8.2-rasm 

 
261
uzun to‘lqinlar va qisqa to‘lqinlar tomonga pasayishi turlicha bo‘ladi; 
uzun to‘lqinlar tomonga pasayganda egri chiziq assimptotik ravishda 
nolga  intiladi,  qisqa  to‘lqinlar  tomonga  pasayganda  esa  keskin 
pasayadi va to‘lqin uzunligining ma’lum bir qiymatida spektr keskin 
uziladi.  To‘lqin  uzunligining  bu  qiymati  tutash  spektrning  qisqa 
to‘lqinli chegarasi deyiladi va u elektronlarni tezlatuvchi potensialga 
bog‘liq bo‘ladi. 
8.3-rasmda  anod  va  katod  orasidagi  potensiallar  farqining  turli 
qiymatlari  uchun  tormozlanish  rentgen  nurlanishining  tutash  spektri 
keltirilgan.  Rasmda  tormozlanish  rentgen  nurlanishi  intensivligining 
to‘lqin  uzunligiga  bog‘liqligi  tasvirlangan.  Anod  va  katod  orasidagi 
potensiallar  ayirmasi  U
1
=30  kV  bo‘lganda  spektr  to‘lqin  uzunligi 
ma’lum bir chegaraviy λ
cheg1
 
qiymatidan  boshlanib,  uzun 
to‘lqin 
uzunliklar 
tomonidan 
davom 
etadi. 
Potensiallar  ayirmasi  yana 
oshirila  borilsa,  U
2
=40  kV 
bo‘lganda,  spektrning  qisqa 
to‘lqinli  chegarasi  chapga 
siljiydi,  λ
cheg2
  spektrning 
intensivligi 
esa 
ortadi. 
U
2
=50  kV  bo‘lganda  ham 
shunday bo‘ladi va h.k. 
Tutash  spektrning  qisqa 
to‘lqinlar 
sohasida 
spektrning  uzilishini  kvant 
mexanikasi 
tasavvurlari 
asosida 
quyidagicha 
tushuntirish 
mumkin: 
elektronlar 
tormozlanishida  hosil  bo‘ladigan  rentgen  nurlarining  energiyasi 
tormozlangan tez elektronlarning energiyasidan katta bo‘la olmaydi. 
Katod  va  anod  orasiga  qo‘yilgan  potensiallar  ayirmasi  bilan 
tezlashtirilgan elektronlar eU kattalikdagi kinetik energiyaga erishadi. 
Elektronlar 
anod 
sirtiga 
urilib 
tormozlanganida 
kinetik 
energiyasining bir qismi anodni qizdirishga sarf bo‘ladi, qolgan qismi 
hosil  bo‘lgan  rentgen  nurlanishi  kvantlari  energiyasiga  aylanadi.  U 
vaqtda energiya uchun quyidagi munosabat o‘rinli bo‘ladi: 
hν<
 
 
(8.1) 
8.3-rasm 
 
262
(8.1)  formulada  hν  –  tormozlanish  rentgen  nurlanishi 
kvantlarining  energiyasi,  eU  –  tezlashtirilgan  elektronlarning  kinetik 
energiyasi, 
elektronlarning 
anodni 
qizdirishga 
sarflanadigan 
energiyasi  har  xil  bo‘lganligi  uchun  hosil  bo‘ladigan  rentgen 
kvantlarining  energiyasi  ham  har xil bo‘ladi, ya’ni  har xil  energiyali 
rentgen  nurlari  nurlanadi.  Shuning  uchun  ham  tormozlanish  rentgen 
nurlanishi tutash spektrga ega bo‘ladi.  
Tormozlanish  rentgen  nurlari  tutash  spektrida  eng  qisqa  to‘lqin 
uzunligiga  to‘g‘ri  keladigan  rentgen  nurlanishi  kvantlari  hν
max 
– 
maksimum  energiyaga  ega  bo‘ladi.  Bunday  katta  energiyali 
tormozlangan  rentgen  nurlanishi  kvantlari  anodga  kelib  urilayotgan 
tez  elektronlarning  kinetik  energiyasi  to‘liq  ravishda  tormozlangan 
rentgen  nurlari  energiyasiga  aylanganida  hosil  bo‘ladi.  Shuning 
uchun  tutash  spektrning  chegarasi  λ
min
  ni  topish  uchun  elektronning 
yeU  kinetik  energiyasini  rentgen  kvantining  maksimal  energiyasi 
hν
max
 ga tenglashtirish kerak, ya’ni: 
eU=hν
max
 
 
 
(8.2) 
(8.2) formulada ν
max
=c/λ
min 
ekanligini hisobga olgan holda λ
min 
uchun 
quyidagi ifodani yozish mumkin: 
λ
min
=hc/eU 
 
 
(8.3) 
(8.3) formulada  
λ
min
=λ
cheg 
λ
cheg
  –  tutash  spektrning  eng  qisqa  chegaraviy  to‘lqin  uzunligi 
deyiladi.  (8.3)  formuladan  ko‘rinadiki,  tutash  rentgen  spektrining 
chegaraviy  to‘lqin  uzunligi  faqat  potensiallar  ayirmasiga  bog‘liq 
bo‘lib, anod materialiga bog‘liq emas. 
(8.3)  forrmulada  U  –  kilovoltlarda  va  λ  –  angstremlarda 
ifodalanadigan  bo‘lsa,  (8.3)  formula  quyidagi  ko‘rinishda  yozilishi 
mumkin: 
U
412
,
12
=
λ
Å   
 
 
(8.4) 
(8.4)  formulada  elektronni  tezlatuvchi  potensial  U=100  kV 
bo‘lganda tutash spektrni chegaralangan eng qisqa chegaraviy to‘lqin 
uzunlik λ
cheg
=0,124Å ga teng bo‘ladi. 
Rentgen  spektroskopiyasida  to‘lqin  uzunligi  XE  –  birliklarda 
ifodalanadi: 
1XE=1,00225Å  
 
 
(8.5) 

 
263
(8.5)  ifoda  keltirilgan  birliklarda  hisoblangan  to‘lqin  uzunliklar 
tormozlanish  rentgen  nurlanishi  tutash  spektrining  qisqa  to‘lqinli 
sohasida joylashgan bo‘ladi. 
Xarakteristik  rentgen  nurlari  chiziqli  spektrni  hosil  qiladi. 
Chiziqli  spektrlar  anod  materialiga,  uning  atomi  xossalariga  bog‘liq 
bo‘ladi. Shuning uchun har bir element faqat o‘ziga xos xarakteristik 
rentgen nurlari chiqaradi. 
Anod  va  katod  orasiga  qo‘yilgan  potensiallar  ayirmasining 
ma’lum  qiymatida  tezlashtirilgan  elektronlarning  energiyasi  anod 
materiali  atomining  ichki  qobiqlaridan  elektronni  urib  chiqarishga 
yetarli  bo‘lgan  holda  tormozlanish  rentgen  nurining  tutash  spektri 
fonida 
xarakteristik 
rentgen 
nurlarining 
qisqa 
spektral 
chiziqlari  hosil  bo‘ladi  (8.4-
rasm). 
8.4-rasmda  anod  va  katod 
orasida  qo‘yilgan  potensiallar 
ayirmasining  15,  20,  25,  30  kV 
qiymatlarida  bo‘lgan  tormoz-
lanish 
nurlanishining 
tutash 
spektri 
fonida 
xarakteristik 
rentgen  nurlanishining  spektral 
chiziqlari K
α
, K
β
 hosil bo‘lgan. 
Rentgen 
spektrlarida 
spektral  chiziqlar  rentgen  sathlari  orasida  bo‘ladigan  elektron 
o‘tishlari natijasida hosil bo‘ladi. Elektron o‘tishlar 
∆
L=±1, 
∆
j=0, ±1 
tanlash  qoidalari  bajarilishi  asosida  hosil  bo‘ladi.  Xarakteristik 
rentgen  nurlarining  spektral  chiziqlari  ma’lum  qonuniyat  bilan 
ketma-ket  joylashadi.  Spektral  chiziqlar  seriyalarga  birlashtiriladi. 
Seriyalar  K,L,M,N  harflari  bilan  belgilanadi.  Agar  spektral  chiziqlar 
elektronlarning  K-qobiqqa  o‘tishida  hosil  bo‘lgan  bo‘lsa,  spektral 
chiziqlar 
K-seriyaga 
tegishli 
bo‘ladi, 
L-seriya 
chiziqlari 
elektronlarning  L-qobiqqa  o‘tishidan  hosil  bo‘lgan  chiziqlardan 
iborat  bo‘ladi.  Boshqa  seriyadagi  spektral  chiziqlar  ham  shunday 
hosil  bo‘ladi.  K-seriya  spektrning  eng  qisqa  to‘lqinli  sohasida,  L-
seriya  uzun  to‘lqinlar  sohasida,  M  va  N  cyeriyalar  ko‘zga 
ko‘rinadigan  sohada  joylashgan  bo‘ladi.  Xarakteristik  rentgen 
8.4-rasm 
 
264
spektrida  K,L,M,N  seriyalarining  hosil  bo‘lishi  sxematik  ravishda 
8.5-rasmda keltirilgan seriyadagi har bir chiziq o‘z belgisiga ega. Har 
bir  chiziq  qaysi  seriyaga  tegishli  bo‘lsa,  shu  seriya  nomi  bilan 
aytiladi.  Elektron  qaysi  qobiqdan  o‘tgan  bo‘lsa,  shu  qobiq  indeksi 
bilan  ko‘rsatiladi.  Masalan,  K
α
  yozuv  elektron  K  qobiqdan 
o‘tganligini  bildiradi. 
α
  –  indeksi  elektron  o‘tishlar  yaqin  qobiqdan 
bo‘lganligini, 
β
 – indeksi o‘tishlar yaqin  qobiqdan keyingi  qobiqdan 
bo‘lganligini  ko‘rsatadi  va  h.k.  Qobiqlar 
α
,
β
,
γ
  –  indekslar  bilan  K
α
, 
K
β
,  K
γ
 
yoki  L
α
,  L
β
,  L
γ
  va  h.k.  ko‘rinishida  yoziladi  (8.5-rasm).  K
α
 
elektronning  yaqin  qobiqdan  K  qobiqqa  o‘tishida  chiqarilgan 
xarakteristik rentgen  nuri  energiyasi  hosil bo‘lgan spektral chiziqdir. 
α
,
β
,
γ
,
δ
  –  harflariga  qo‘yiladigan  son  indekslari  uzun  to‘lqinlar 
spektral chiziqlardan boshlab seriyadagi chiziqlarning tartib raqamini 
ko‘rsatadi.  K  –  seriya  o‘z  tuzilishiga  ko‘ra,  eng  oddiy  spektr 
hisoblanadi.  Bu  seriya  uchta  spektral  chiziqdan  iborat  bo‘lib,  ular 
shartli ravishda K
α
, K
β
, 
K
γ
 
lar 
bilan 
belgilanadi. 
K
α
 
– 
chizig‘i uchun to‘lqinli 
bo‘lib, 
kattaroq 
intensivlikka ega. K
α
 – 
chizig‘i 
α
1 
va 
α
2
 
komponentlardan, 
ya’ni 
1
α
K
  va 
2
α
K
  – 
chiziqlaridan 
iborat 
bo‘lgan 
dublet 
tuzilishiga ega. K
β
 – chizig‘i to‘lqin uzunligi va intensivligi jihatidan 
K
α
 
dan keyin turadigan chiziqdir. K
β
 – chizig‘i ham dublet tuzilishiga 
ega bo‘lib, 
1
β
K
 va 
2
β
K
 ko‘rinishida belgilanadi. 
1
α
K
 va 
2
α
K
 
hamda 
1
β
K
  va 
2
β
K
  chiziqlari  bir-biridan  energiya  bo‘yicha  juda  oz  farq 
qiladi. Bu chiziqlar rentgen spektrlarining “nozik strukturasi”ni hosil 
qiladi.  K
γ
  –  chizig‘i  qisqa  to‘lqinli  chiziq  hisoblanadi.  L-seriya  K-
seriyaga qaraganda murakkab tuzilishga ega bo‘ladi. 
8.6a-rasmda  ba’zi  elementlarning  K-seriya  spektrlari  keltirilgan. 
2.6b-rasmda 
esa 
volframning 
L-seriya 
spektral 
chiziqlari 
tasvirlangan.  Rasmlardan  L-seriya  K-seriyaga  qaraganda  murakkab 
 
8.5-rasm 

 
265
tuzilganligini  ko‘rish  mumkin.  K-qobiqdagi  elektron  atom  bilan 
kuchli  bog‘langan,  L-elektron  kuchsizroq,  M-qobiqdagi  elektron 
undan  ham  kuchsizroq  bog‘langan.  Shuning  uchun  elektronlarning 
L
→
K  o‘tishida  hosil  bo‘ladigan  xarakteristik  rentgen  nurlanishi 
kvantlarining  energiyasi  L  va  K 
qobiqlaridagi 
elektronlarning 
bog‘lanish  energiyalari  farqiga 
teng  bo‘ladi.  Rentgen  spektrlari 
atomning 
ichki 
qobiqlaridagi 
elektronlarning  harakati  tufayli 
hosil  bo‘ladi.  Atomning  ichki 
qobiqlari  bir  xil  tuzilishga  ega 
bo‘lganligi  uchun  rentgen  nurlari 
spektrlarida 
davriylik 
kuzatilmaydi.  Spektral  chiziqlar 
chastotalarining  element  tartib 
raqami  Z  ning  ortishi  bilan  qisqa 
to‘lqinlar 
tomonga 
monoton 
siljishi  kuzatiladi.  Rentgen  nurlari 
spektrida  chiziqlar  soni  juda  kam  bo‘lib,  chiziqlar  bir  xil  tuzilishga 
ega  bo‘ladi.  Umuman  rentgen  nurlari  spektrlari  oddiy  va  bir  xil 
tuzilishga ega. Rentgen spektrlarida atomga tegishli xossalar mavjud 
bo‘ladi.  Shuning  uchun  ham  rentgen  nurlarining  chiziqli  spektrlari 
atomlarning  murakkab  elektron  qobiqlari  tuzilishini  aniqlashga 
imkon beradi.