G’aznachilik” fakulteti

1. Mulk qiymatini baholash faoliyati tushunchasi va mazmuni, baholash faoliyati obyektlari va subyektlari.

Baholash faoliyati - turli omillarni har tomonlama tahlil qilish asosida ob'ekt yoki mulkning qiymatini yoki narxini aniqlash jarayoni. Uning asosiy maqsadi sotish, sotib olish, sug'urtalash, soliqqa tortish yoki moliyalashtirish kabi turli maqsadlar uchun adolatli va to’g’ri qiymatni aniqlashdir. Bundan tashqari, baholash faoliyati ma'lumotlar tahlili va ekspertiza asosidagi murakkab va ko'p qirrali jarayon hisoblanadi
Baholash faoliyatining shakllanishi, mulkning paydo bo'lishi va mulk qiymatini aniqlash zarurati bilan bog'liq uzoq va qiziqarli tarix mavjud. Asrlar davomida odamlar mulkni qadrlashning turli usullarini izlashdi va vaqt o'tishi bilan bu faoliyat ixtisoslashgan kasbga aylandi. Baholash faoliyati bir qator funktsiyalarga ega. Mulkni baholashning asosiy vazifalaridan biri uning bozor qiymatini aniqlashdir. Bu ko'chmas mulk operatsiyalari, sug'urta, soliqqa tortish, sud jarayoni, moliyaviy rejalashtirish va boshqalar kabi turli maqsadlar uchun muhimdir. Mulkni baholash mol-mulkni monitoring qilish va hisobga olish funktsiyasini ham bajarishi, shuningdek, qaror qabul qilish uchun asos bo'lib xizmat qilishi mumkin.
O‘zbekistonda baholash faoliyati Sovet Ittifoqi davrida boshlangan o‘ziga xos tarixga ega. 20-yillarda davlat mulkini baholash tizimi yaratilgan boʻlib, u yer, koʻchmas mulk, korxonalar va boshqa mulk turlarini baholashni oʻz ichiga olgan. Keyinchalik, Sovet Ittifoqi parchalanib, bozor iqtisodiyotiga oʻtishi munosabati bilan Oʻzbekistonda baholash faoliyati bozor munosabatlarini rivojlantirish va sarmoyalarni jalb etishning muhim vositasiga aylandi. 1990-yillar boshida “Davlat mulkini baholash toʻgʻrisida”gi qonun qabul qilinib, mamlakatimizda baholash faoliyatining huquqiy asoslarini belgilab berdi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida O‘zbekistonda baholash faoliyatining ahamiyati ortib bordi. Mulkni baholash bilan shug'ullanuvchi ixtisoslashtirilgan muassasa va tashkilotlar tashkil etildi. 2002 yilda Baholash va xususiylashtirish milliy agentligi tashkil etilib, bu respublikada baholash faoliyatini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etdi. Bugungi kunda O‘zbekistonda mulkni baholash me’yoriy-huquqiy tizimning bir qismi bo‘lib, u qonunchilik, kasbiy standartlar va axloqiy me’yorlarni o‘z ichiga oladi. Baholash ham davlat tashkilotlari, ham tegishli litsenziyaga ega bo'lgan xususiy kompaniyalar tomonidan amalga oshiriladi. O‘zbekistonda mulkni baholash turli sohalar, jumladan, investitsiyalar, ko‘chmas mulk bilan bog‘liq operatsiyalar, sug‘urta, soliq va sud jarayonlari uchun muhim ahamiyatga ega. Baholash xalqaro standartlar va usullarga muvofiq amalga oshiriladi, bu uning ishonchliligi va xolisligini ta’minlaydi.
Mulk qiymatini baholash faoliyatining maqsadi uning qiymati va xususiyatlarini ob'ektiv va ishonchli baholashni ta'minlashdir. Shu bilan birga, baholash vazifalariga mulkning bozor qiymatini aniqlash, uning holati va xususiyatlarini tahlil qilish, shuningdek, tegishli tadqiqot va baholash usullarini o'tkazish kiradi.
Baholash faoliyati ob'ekti qiymati yoki xususiyatlarini aniqlash uchun zarur bo'lgan deyarli har qanday mulk bo'lishi mumkin. Ko'chmas mulk, yer, transport vositalari, asbob-uskunalar, qimmatli qog'ozlar va boshqa turdagi mulklar baholanishi mumkin.
Baholash faoliyati ob’ektlariga quyidagilar misol bo’ladi:

• 
  alohida moddiy obyektlar (ashyolar);
  

• 
  mol-mulkka yoki mol-mulk tarkibidagi ayrim ashyolarga bo‘lgan mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar;
  
• 
  shaxsning mol-mulkini tashkil etuvchi ashyolar majmuyi, shu jumladan muayyan turdagi (ko‘char yoki ko‘chmas) mol-mulk;
  
• 
  talab qilish huquqlari, majburiyatlar (qarzlar);
  
• 
  intellektual mulk obyektlari va qonun hujjatlarida fuqarolik muomalasida bo‘lishi mumkinligi belgilangan boshqa fuqarolik huquqlari obyektlari.
  

Baholash faoliyatining sub'ektlari mol-mulkni professional baholash bilan shug'ullanadigan shaxslar yoki tashkilotlardir. Bular tegishli sertifikatga ega baholovchilar, mulkni baholash kompaniyalari, davlat tashkilotlari va boshqa ixtisoslashgan muassasalar bo'lishi mumkin.Bular:

• 
  Davlat hokimiyati organlari;
  
• 
  Baholovchilarning professional uyushmasi;
  
• 
  Baholash xizmatining iste’molchilari – ijro hokimiyatining baho haqidagi hisobotda o‘z aksini topadigan ma’lumotlarga ega bo‘lgan jismoniy va yuridik shaxslari;
  
• 
  Tashkilotlar va yuridik shaxslarning individual baholovchilari.
  

Mulk munosabatlarini baholash faoliyatning turli sohalarida muhim rol o'ynaydi. U mulkiy operatsiyalarda adolat va shaffoflikni ta'minlashga yordam beradi va moliyaviy rejalashtirish va qarorlar qabul qilish uchun asos yaratadi. Mulkni baholash huquqiy tizim doirasidagi mulkiy munosabatlarni va sud ishlarida nizolarni tartibga solish uchun ham muhim ahamiyatga ega.