G’aznachilik” fakulteti

3. Baholash faoliyati jarayonida qo’llaniladigan standartlar.

O‘zbekistonda ko‘chmas mulkni baholash qonun hujjatlari va maxsus tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan standartlar bilan tartibga solinadi. O‘zbekistonda ko‘chmas mulkni baholash jarayonida qo‘llaniladigan asosiy standartlar:
1. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining standartlari: “Ko‘chmas mulkka bo‘lgan huquqlarni va ular bilan tuzilgan bitimlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq O‘zbekistonda ko‘chmas mulkni baholash ishlab chiqilgan standartlar asosida amalga oshiriladi.
2. Ko‘chmas mulkni baholashning O‘zbekiston milliy standarti: Respublikada baholash xizmatlarining bir xilligi va sifatini ta’minlash maqsadida Ko‘chmas mulkni baholashning O‘zbekiston milliy standarti ishlab chiqilgan va tasdiqlangan. U har xil turdagi ko'chmas mulkni baholash bo'yicha me'yoriy talablar va metodologiyani belgilaydi.
3. Xalqaro baholash standartlari, shuningdek, muhim tartibga soluvchi standartlar Xalqaro baholovchilar federatsiyasi (IVSC) tomonidan ishlab chiqilgan Xalqaro baholash standartlari (IVS/IVS) hisoblanadi. Ushbu standartlar global baholash tamoyillarini belgilaydi va butun dunyo bo'ylab baholash xizmatlarining bir xilligi va sifatini ta'minlaydi.
Baholash standarti mamlakatimiz iqtisodiy rivojlanishining o‘ziga xos jihatlarini aks ettiradigan aktivlar qiymatini baholash normalari, qoidalari, metodikalarini ifodalaydi. Hujjat Xalqaro baholash standartlari prinsiplariga asosan eng yaxshi xorijiy amaliyotlarni hisobga olgan holda ishlab chiqilgan. YaMBS – bu baholashga oid vazifalarni bajarish uchun mo‘ljallangan standart bo‘lib, ular respublika qonun hujjatlari doirasida baholash amaliyotida ishonchlilik, ochiq-oshkoralik va kelishuvni ta’minlaydi.
Har bir milliy baholash standarti bir yoki bir nechta vazifalarni hal etadi va quyidagilarni belgilaydi:

• 
  baholash faoliyatida foydalaniladigan prinsiplar va atamalar;
  
• 
  baholashga oid vazifalarni bajarish va baholash bo‘yicha hisobotlar tuzish bo‘yicha umumiy talablar;
  
• 
  hisobga olinishi lozim bo‘lgan aniq mulohazalar hamda aktivlar yoki majburiyatlar turlarini baholash uchun keng foydalaniladigan usullar. Hujjat baholash YaMBSga muvofiq o‘tkazilishi uchun rioya etilishi lozim bo‘lgan majburiy talablarni o‘z ichiga oladi. Standart bo‘limlarida baholash o‘tkazishda hisobga olinadigan asos bo‘luvchi prinsiplar va konsepsiyalar aks ettiriladi.
  

YaMBS tuzilmasi ikkita asosiy qismga – umumiy baholash standartlari va aktivlarni baholash standartlariga bo‘linadi.
Umumiy baholash standartlari oltita hujjatni o‘z ichiga oladi:
1-son MBS «Baholash faoliyatida foydalaniladigan prinsiplar, atamalar va tariflar»;
2-son MBS «Baholashga oid vazifa»;
3-son MBS «Baholash jarayonida o‘tkaziladigan o‘rganishlar va tahlillar»;
4-son MBS «Baholash haqidagi hisobotni tuzish»;
5-son MBS «Baholash bazalari»;
6-son MBS «Baholash yondashuvlari va usullari». Aktivlar qiymatini baholash standartlari beshta hujjatni o‘z ichiga oladi:
7-son MBS «Biznesni va biznesda ishtirok etish huquqini baholash»;
8-son MBS «Ko‘chmas mulkni baholash»;
9-son MBS «Nomoddiy aktivlar va intellektual mulkni baholash»;
10-son MBS «Mashina va uskunalarni baholash»;
11-son MBS «Tovar-moddiy zaxiralarni baholash»;
12-son MBS «Xususiylashtirish maqsadida davlat uy-joy fondini baholash»;
13-son MBS «Baholovchilar ishining sifatini nazorat qilishning ichki qoidalariga qo‘yiladigan umumiy talablar».
1940-yillarga kelib ayrim mamlakatlarda mustaqil biznes sifatida kasbiy baholash faoliyatining shakllanish davrini va ushbu sohadagi xalqaro sa'y-harakatlarning birlashishini 1980-yillarga to'g'ri keladigan qisqacha tarixiy ma'lumot berilgan. Aslida IVSC xalqaro qo'mitasi 1981 yilda tashkil etilgan bo'lib, turli mamlakatlar baholovchilarining faoliyatini birlashtirish uchun eng muhim dalillar sifatida muvofiqlashtirilgan baholash standartlari tizimini yaratish 1970-yillarning oxiridan boshlab xalqaro moliyaviy oqimlarni rivojlantirishdagi faollik va biznesni globallashtirishning jadal rivojlanayotgan jarayonlarini ko'rsatadi.
Xalqaro standartlarning amaldagi tuzilishi (2000 yil 1 iyul holatiga ko'ra) quyidagi bo'limlarni o'z ichiga oladi:
1. Kirish (umumiy): IVSC baholash standartlari bo'yicha xalqaro qo'mita (umumiy ma'lumot, qo'mita a'zolari, maqomi va o'zaro aloqalari, qo'mita rahbariyati va joylashuvi). IVSC Konstitutsiyasi (tashkil etilgan va qayta tashkil etilgan sanalar, nomi, maqsadlari, boshqaruv va ijro etuvchi organlar, ishtirok etish va o'zaro ta'sir mexanizmlari, umumiy yig'ilish, rais va kotib, moliyaviy ta'minot, siyosat va protseduralar). Xalqaro baholash standartlari (maqsadlar va faoliyat sohalari, umuman hujjatning tashkiliy tuzilishi, formati standartlar, dasturlar va qo'llanmalarning tipik ichki tuzilishi, rivojlanish bosqichlari).
2. Umumiy tushunchalar va tamoyillar;
3. Xulq-atvor kodeksi;
4. Mulk turlari;
5. Baholash turlari;
6. Standartlar: xalqaro qiymat standartlari: IVS1 va IVS2;
7. Ilovalar: xalqaro qiymat ilovalari: IVS1 va IVS2;
8. Qo'llanmalar (Qo'llanma Yozuvlari);
9. Izohlar;
10. Atamalar lug'ati.
Asosiy standartlar va qo'llanmalarning formati (namunaviy tuzilishi) to'qqizta yagona pozitsiyani o'z ichiga oladi:
1) Kirish;
2) Qamrov doirasi (boshqa materiallar va boshqa baholash standartlarining ta'sir sohalari bilan bog'liqlik);
3) Asosiy ta'riflar;
4) Buxgalteriya standartlari bilan bog'liqlik;
5) Ushbu standartning asosiy qoidalari (tushuntirishlari);
6) Munozarali jihatlar;
7) Ogohlantirishlar;
8) Standartlardan chetga chiqish;
9) Hujjat kuchga kirgan sana.
Yagona Milliy Baholash Standarti yuqorida aytganimizdek 13 ta bo’limni o’z ichiga oladi. Shularni har biriga qisqacha ta’rif quyidagicha bo’ladi:
1-Bo’lim. Baholash faoliyatida foydalaniladigan prinsiplar, atamalar va tariflar baholovchilar uchun baholashning umumiy prinsiplarini aks ettiradigan milliy baholash standartlari prinsiplarini, mulohazalarning obyektivligi, malakalilik va mazkur Standart talablaridan chekinishlarning yo‘l qo‘yiladigan darajasini, shuningdek mulkni baholash va mulkiy huquqlar sohasida qo‘llaniladigan prinsiplar, atama va tariflarni belgilaydi.
2-Bo’lim.Aktivlar qiymatini baholash jarayoni baholovchining baholashga oid vazifani belgilashdan tortib obyektning pul birliklarida ifodalangan qiymat bahosini o‘z ichiga olgan baholash haqidagi hisobotini buyurtmachiga topshirishgacha bo‘lgan izchil harakatlari tizimini qamrab oladi.
Baholashga oid vazifani aniq belgilash baholashga oid vazifaning xususiyatini to‘liq va aniq talqin etish, baholash yondashuvlari va usullarini tanlash hamda hisobotda aks ettirilgan natijalarni talqin etish uchun zarur.
Baholashga oid vazifa baholovchi tomonidan buyurtmachi bilan birgalikda tuziladi hamda aktiv (aktivlar)ni baholash haqidagi shartnomaga ilova sifatida rasmiylashtiriladi hamda aktivni baholash jarayonining mustaqil va ahamiyatli elementi hisoblanadi.
3-Bo’lim.Baholash haqida vazifani bajarish davomida o‘tkaziladigan o‘rganishlar baholash haqida vazifa maqsadlariga va baholash bazasi (bazalari)ga muvofiq bo‘lishi lozim.Asoslangan baholashni tayyorlash uchun obyektni ko‘zdan kechirish (identifikatsiya qilish), so‘rovlar tuzish, hisob-kitoblar va tahlil o‘tkazish kabi vositalar yordamida yetarli miqdorda ma’lumotlar to‘planishi kerak.Agar baholashga oid vazifa baholovchidan tashqari boshqa shaxsdan olinadigan axborotdan foydalanishni nazarda tutsa, u holda bunday axborot qanchalik ishonchli ekanligi hamda bu axborotga baholash haqidagi hisobotning obyektivligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydigan tarzda qanchalik tayanish mumkinligi tahlil qilinishi kerak. Baholovchiga taqdim etilgan axborotlar tasdiqlangan bo‘lishi lozim.
4-Bo’lim.Baholash haqidagi hisobotni tuzish har qanday aktivlar va majburiyatlarni baholash bo‘yicha barcha hisobotlarni tuzishda, shuningdek baholash haqidagi hisobotlar ishonchliligini ekspertiza qilishda qo‘llash majburiy hisoblanadi.Baholash haqidagi hisobotda mazkur Standartga muvofiqligi ko‘rsatilishi va ulardan har qanday chekinishlar ochib berilishi, foydali axborot berish maqsadida baholashga oid vazifaning hajmi va mazmuni, uning maqsad va foydalanish (shu jumladan, foydalanishga har qanday cheklovlar) qat’iy va aniq bayon etilgan bo‘lishi, shuningdek har qanday chekinishlarni yoki baholashga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir qiladigan cheklovchi shartlarni ochib beruvchi axborotni o‘z ichiga olishi lozim.
5-Bo’lim.Baholash maqsadlariga qarab baholash obyekti xususida bozor qiymati yoki bozor qiymatidan farqlanuvchi qiymat qo‘yiladi.Baholash bazalari qiymat bazalarini aniqlash va talqin etish, shuningdek turli bozor qiymatlari hamda bozor qiymatidan farq qiladigan boshqa bazalarni bir-biridan farqlashdan iborat.Baholash bazalari baholash haqidagi hisobotda ko‘rsatilgan qiymat uchun asos bo‘lgan asosiy prinsiplarni belgilaydi. Baholash bazasi (bazalari) boshlang‘ich ma’lumotlar va farazlarni tanlashga ta’sir ko‘rsatishi yoki belgilab berishi, shuningdek qiymat haqidagi yakuniy xulosaga ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
6-Bo’lim. Baholovchilar mazkur Standartni qo‘llashda kerakli yondashuv va usullarni tanlash uchun javobgar hisoblanadi.Baholashga yondashuv umumiy metodologiya bilan birlashtirilgan baholash usullari yig‘indisidan iborat. Baholash usullari baholash obyekti qiymatini mazkur usullar uchun muhim bo‘lgan axborot asosida baholashga yondashuvlarning bittasi doirasida aniqlash imkonini beradigan tartib-taomillar ketma-ketligidir.
Baholash yondashuvlari quyidagilardan iborat:

• 
  qiyosiy yondashuv;
  
• 
  daromad yondashuvi;
  
• 
  xarajat yondashuvi.
  

Baholash yondashuvlarining har biri turli qo‘llanilish usullariga ega.
Aktivni baholashda baholash yondashuvi va usullarini tanlashdan ko‘zlangan maqsad aniq holatlarda foydalanish uchun eng mos keladigan usulni topishdan iborat. Baholash usullaridan birortasi ham barcha vaziyatlarda qo‘llash uchun mos kelmasligi mumkin. Ularni tanlashda quyidagilarni hisobga olish kerak:

• 
  baholashga oid vazifa shartlari va maqsadlariga muvofiq tegishli baholash bazasi va baholash shart-sharoitlari;
  
• 
  baholashga qo‘llasa bo‘ladigan yondashuvlar va usullarning nisbatan kuchli va zaif tomonlari;
  
• 
  aktiv, yondashuv yoki usullarning tabiatini hisobga olgan holda tegishli bozor ishtirokchilari qo‘llaydigan har bir usulning maqsadga muvofiqligi;
  
• 
  usulni qo‘llash uchun zarur bo‘lgan ishonchli axborotning borligi.
  

Baholovchi har bir baholash yondashuvi doirasida aniq baholash usullarini o‘zi mustaqil belgilash huquqiga ega. Baholash usullarini tanlashda u yoki bu usulni qo‘llash uchun ochiq bo‘lgan axborotning yetarliligi va ishonchliligi hisobga olinadi.
7-Bo’lim. Baholovchilar tomonidan qiymat bahosi butun tashkilotga, shu tashkilot aksiyalariga yoki aksiyalar paketiga (nazorat paketi yoki nazorat qilmaydigan paket) tegishli ekanligi yoki tashkilot xo‘jalik faoliyatining aniq yo‘nalishiga tegishli ekanligi (ya’ni kompaniyaning investitsiya loyihasi sifatida ba’zi bir biznes yo‘nalishlarini baholash) aniqlanishi lozim.
Baholashga oid vazifada baholanadigan biznesga yoki unda ishtirok etish huquqiga aniq ta’rif berilishi shart. Baholash butun biznesga nisbatan yaxlit olib borilganda ham, ushbu baholash ifodalanishi mumkin bo‘lgan darajalar har xil bo‘lishi mumkin. Masalan:

• 
  korxona qiymati ― ko‘pincha biznesning o‘z kapitali qiymati va qarz yoki qarz majburiyatlari summasining umumiy yig‘indisidan bunday majburiyatlarni bajarish uchun mavjud bo‘lgan har qanday naqd pul yoki uning ekvivalentlari chegirmasi natijasidir;
  
• 
  jami investitsiyalangan kapital qiymati ― ayni payta biznesga kiritilgan pullarning, ularning manbasidan qat’i nazar, umumiy summasi, ko‘pincha qisqa muddatli majburiyatlar va naqd pullar chegirilgandan keyingi jami aktivlar qiymati sifatida tavsiflanadi;
  
• 
  operatsion qiymati ― biznesning asosiy (operatsion) faoliyati umumiy qiymati, har qanday nooperatsion aktivlar va majburiyatlarni istisno etgan holda;
  
• 
  xususiy kapital qiymati ― biznesning uning barcha aksiyadorlari/ta’sischilari uchun qiymati.
  

8-Bo’lim. Ko‘chmas mulk jumlasiga yer uchastkalari, yer osti boyliklari, binolar, inshootlar, ko‘p yillik dov-daraxtlar va yer bilan uzviy bog‘langan boshqa mol-mulk, ya’ni belgilangan maqsadiga nomutanosib zarar yetkazmagan holda joyini o‘zgartirish mumkin bo‘lmaydigan obyektlar kiradi. Ko‘chmas mulk qiymati ularga bo‘lgan mulkiy (ashyoviy va majburiyat) huquqlar, ularga boshqa shaxslar huquqlarining yuklanishi va mazkur huquqlarga doir cheklashlarni hisobga olgan holda aniqlanadi.
9-Bo’lim. Baholovchilar nomoddiy aktivni baholash predmeti va maqsadini aniq tushunishlari lozim. Qanday nomoddiy aktivlarni baholash kerakligi va ushbu nomoddiy aktivlar qanday aniqlanadi ― bu baholash maqsadiga bog‘liq bo‘ladi, nomoddiy aktivlarning qay tarzda aniqlanishiga qarab qiymatda jiddiy tafovut yuzaga kelishi mumkin.Nomoddiy aktivlar, shu jumladan, intellektual mulkni identifikatsiya qilishda baholovchi taqdim etilgan hujjatlarning baholash obyekti va unga bo‘lgan huquqlarning haqiqiy holatiga muvofiqligini aniqlaydi. Baholash jarayonida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan farazlar va cheklovchi shartlar tahlili amalga oshiriladi.
Baholash obyektini identifikatsiya qilish quyidagilarni nazarda tutadi:

• 
  baholash obyekti va unga bo‘lgan huquqlarni belgilovchi hujjatlarning mavjudligi (mavjudligi ehtimoli) faktini aniqlash;
  
• 
  baholash obyektiga bo‘lgan mulkiy huquqlarning turini aniqlash;
  
• 
  baholash obyektidan foydalanishning maqsadlarini, usullarini va boshqa muhim faktlarini aniqlash;
  
• 
  foydalanish boshlanadigan sanani aniqlash.
  

10-Bo’lim. Tovar-moddiy zaxiralarni baholashda asosiy axborot manbai bo‘lib, tashkilotning buxgalteriya hisobi va hisoboti hujjatlari hisoblanadi.Baholash obyektining qiymatini baholash jarayonida buyurtmachi quyidagilarni taqdim etadi:

• 
  baholash sanasidan oldingi moliyaviy hisobot hujjatlarining nusxalari hamda tovar-moddiy zaxiralarning miqdori va buxgalteriya ma’lumotlari (narx axboroti va h.k.) o‘z ichiga olgan hujjatlarni;
  
• 
  tovar-moddiy zaxiralar to‘g‘risidagi balans moddalarining kengaymasi, ularning miqdori va o‘lchov birligini;
  
• 
  sifat tavsiflarini ko‘rsatgan holda tovar-moddiy zaxiralar holatining dalolatnomasini;
  
• 
  baholash obyektiga taalluqli bo‘lgan boshqa hujjatlarni.
  

11-Bo’lim. Mashina va uskunalarni baholash qiyosiy, daromad va xarajat yondashuvlari asosida 6-son MBS talablariga rioya etgan holda amalga oshiriladi. Har bir baholash yondashuvi doirasida 11-son MBSda belgilangan baholash usullarini tanlashni baholovchi baholash maqsadi, baholash obyektining xususiyati va rivojlanish imkoniyatlari, cheklovchi shartlar, axborot bazasi mavjudligi va uning to‘liqligini hisobga olib mustaqil amalga oshiradi. Agar mashina va uskunalarni nomoddiy aktivlardan (dasturiy vositalar, ixtisoslashtirilgan ma’lumotlar bazalari, litsenziyalar, texnik hujjatlar va h.k.) foydalanmasdan ishlatish imkonsiz bo‘lsa, u holda baholashga oid vazifaga qarab nomoddiy aktivlar qiymati alohida yoki mashina va uskunalar qiymati tarkibida hisobga olinishi kerak.
12-Bo’lim. Baholash obyektini identifikatsiya qilish baholovchi tomonidan buyurtmachi va (yoki) u vakil qilgan shaxs taqdim qilgan hujjatlar ― uy-joy yoki turar joyga doir inventar hujjatlar yig‘majildi asosida baholash obyektini ko‘zdan kechirish, o‘lchab ko‘rish, fotosuratga olish, uning amalda mavjudligi va haqiqiy holatini o‘rganish, obyektning nomini, joylashgan erini, miqdor va sifat tarkibini, texnik tavsiflarini hamda baholash obyektining o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi boshqa ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan tavsiflash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Xususiylashtirish maqsadida baholash obyektining qiymatini baholash baholovchi tomonidan qoldiq balans qiymati usulidan foydalangan holda amalga oshiriladi
13-Bo’lim. Baholovchi tashkilotning ichki qoidalari deyilganda baholovchi tashkilot tomonidan baholash faoliyatini amalga oshirishda samaradorlikni ta’minlash va mazkur faoliyatni baholash faoliyati to‘g‘risidagi qonunchilik hujjatlari talablariga muvofiq holda yuritish maqsadida qabul qilinib, tasdiqlangan baholash ishlarini amalga oshirish va rasmiylashtirishga doir yagona talablarni belgilovchi hujjatlar tushuniladi.