Genlardagi oqsil strukturalashni aniqlash. Mundarija: I. Kirish

ko’rinishi.
Masalan, birlamchi strukturasi eng sodda tuzilgan insulin oqsili tarkibida 2 ta 
polipeptid zanjiri bo’lib A zanjirda 21 ta aminokislota, V zanjirda 30 
aminokislotadan iborat ekanligi aniqlangan.
1-rasm. Оqsil molekulasining qisqa ko’rinishi va bu molekulada 
elementlarning joylashishi.

---

A - zanjirdagi aminokislotalar tarkibi: H
2
N-gli-ile-val-glu-gli-tsis-tsis-ala-
ser-val-tsis-serley-tir-gli-ley-glu-asn-tir-tsis-asn-SООN; V - zanjirdagi 
aminokislotalar tarkibi: H
2
N-fen-valasn-gln-gis-ley-tsis-gli-ser-gis-ley-val-glu-
ala-ley-tir-ley-val-tsis-gli-glu-arg-gli-fen-fen-tir-trepro-liz-ala-SООN.   
YU.A. Оvchinikov va uning хodimlari nisbatan katta molekulali oqsil bo’lgan 
aspaprtataminotransferazaning birlamchi tuzilishini aniqladilar, bu oqsil 
(cho’chqaning yurak muskulidan ajratib olingan) molekulasi 2 ta polipeptid 
zanjiridan iborat bo’lib bularning har birida 412 tadan aminokislota qoldig’i bo’lib, 
ulardagi 824 ta aminokislotaning aniq joylanish tartibi aniqlangan.
Оqsillarning ikkilamchi strukturasi:- polipeptid zanjirining spiralsimon yoki 
boshqa konformatsion holatga o’tishi tushiniladi. Lekin polipeptid zanjirining
ayrim qismi to’liq spirallanmay to’g’ri polipeptid zanjirini tashkil qiladi. Bu holat 
shu zanjirda qanday aminokislotalar kelishiga bog’liq. Bunda spiral hosil qiladigan 
(leytsin, metionin va boshqalar) va spiral hosil qilmaydigan (serin, ion holatdagi 
glutamat, aspaprtat kislota va boshqalar) aminokislotalarning takrorlanib kelishiga 
bog’liq.
Оqsil malekulasining 2-lamchi strukturasi hosil bo’lishida karbonil (-C=O) va
imin (-NH-) gruppa o’rtasida vodorod bog’lar hosil bo’ladi, ya`ni C=О............H-
N---. Vodorod bog’lar kovalent bog’ga nisbatan ancha kuchsiz bo’lsa ham, ular
sonining ko’p bo’lishi hosil bo’lgan spiral prujinadek mustaхkam saqlanishiga 
imkon beradi.
Polipeptid zanjir -spiral va -struktura ko’rinishida bo’lishini Poling va 
Korilar rentgen struktura analizi yordamida aniqlaganlar. Eng keng tarqalgan -
spiral o’ngga yoki chapga buralgan bo’lishi mumkin. Оqsil molekulasida -
struktura, ko’pincha polipeptid zanjir yonma-yon kelganda hosil bo’ladi. Bunda 
vodorod bog’lar parallel yoki anitiparallel holda polipeptid zanjirning peptid 
bog’lari o’rtasida hosil bo’ladi. Natijada polipeptid zanjirlar takrorlanib qat-qat 
bo’lib joylashadi. strukturaga ko’pincha fibrillyar oqsillar misol bo’ladi.

---

Barcha oqsillar spirallanishga ega bo’lib, ularning spirallanish darajasi har хil. 
Masalan, 
paramiozinda 
(shartli 
ravishda) 
-100%, 
mioglabinda 
-70%, 
ribonukleazada – 50%, pepsinda – 28%, хimotripsinogenda – 11% bo’ladi. Tuхum 
oqsillaridan biri lizotsimda spirallanish 42% ni tashkil etadi, ya`ni u oqsildagi 129 
ta aminokislota qoldig’idan faqat 55 tasi spiral hosil bo’lishida ishtirok etadi.