Geoekologiya asoslari va tabiatdan foydalanish

Birinchi qism. GEOEKOLOGIYA ASOSLARI
1-bob. GEOEKOLOGIYANING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
1.1. Geoekologiya – geografik ekologiya ekanligi va tushunchasi
Uchinchi ming yillikka kelib, fan va ayniqsa, texnologi-
yalarning jadal sur’atda rivojlanishi ilm, ta’lim va amaliyot-
ning keng tarmoqlashuviga olib kelmoqda. Aynan eng omma-
viy tus olayotgan fanlar ikki yoki undan ortiq fanlar o‘rtasida 
paydo bo‘lmoqda. Bu obyektiv jarayondir. Fizika, matematika, 
kimyo, falsafa, huquq, geografiya, biologiya kabi «sof fanlar» 
yangi fanlarga fundamental asos sifatida xizmat qilmoqda. 
Mazkur holat bir tomondan ularning yangilikka qarab intili-
shini ko‘rsatayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, jamiyatda va 
ayniqsa, tabiatda bir-biri bilan bog‘lanmagan, biri ikkinchi-
sidan kelib chiqmagan hodisa va jarayonlarning yo‘qligidadir. 
Chunki hamma ijtimoiy va tabiiy jarayon hamda hodisalar uz-
viy bog‘liqlikda va o‘zaro aloqadorlikda. Geografik ekologiya, 
ya’ni «Geoekologiya» ham bundan istisno emas, albatta.
Fan
  – ijtimoiy xarakterga ega bo‘lgan, ya’ni kishilik jamiyatiga 
tegishli bo‘lgan ilmiy bilimlar tizimi, ijtimoiy ong shakllaridan biri.
«Geoekologiya», ya’ni «Geografik ekologiya» fani ilk 
bor germaniyalik geograf olim K.Trol tomonidan 1939-yili 
rus tuproqshunos olimi V.V.Dokuchayevning «Landshaft-
lar ekologiyasi» fanini rivojlantirgan tarzda ilm va ta’limga 
olib kirilgan. U tabiiy geografik majmualarning kichik tasni-
fiy birligi
– ekotoplarda (fatsiya darajasida) organizmlar, xu-
susan, insonlar va ularning atrof tabiiy muhiti o‘rtasida sodir 
bo‘ladigan aloqadorlik qonuniyatlarining hududiylik xususi-

---

6
yatlarini o‘rganishdan boshladi. Bu o‘zbek geolog olimlaridan 
E.V. Qodirov, M.Sh. Shermatov, X.A. Akbarov, E.V. Movlonov, 
A.A.Odilovlar tomonidan 1999-yilda chop etilgan «Tabiiy 
muhitni muhofazalashning geoekologik asoslari» nomli o‘quv 
qo‘llanmada (19-bet) aniq bayon etilgan.
Geoekologiya
– geologik ekologiya ekanligini A.V.Sidorenko 
1967-yilda «Inson, texnika, yer» nomli jurnaldagi maqolasida 
ilk bor ishlatgan. U K.Trolning ishlaridan xabar topmagan 
va geografik adabiyotlarga o‘z e’tiborini qaratma 
gan. Nati-
jada, XX asrning 60-yillarida sho‘rolar davrida yangi konlarni 
topish va qazib olish orqali «sovuq urushda» g‘alabani qo‘lga 
kiritmoqchi bo‘lgan sobiq Ittifoq uchun geologlarning xulosa-
si hamma ilmiy qoidalardan yuqori turgan. Fanga va ayniqsa, 
uning nazariyasiga mafkuraviy yondashuv geoekologiyani geo-
logik ekologiyalashuviga olib kelgan. Ushbu xatolik, afsuski, 
boshqa geolog olimlar tomonidan ham keng ommalashtirilgan. 
Natijada bir atama ikki xil ma’noni anglata boshladi va bu ja-
rayon ayrim sobiq Ittifoq davlatlarida hanuzgacha davom etib 
kelmoqda (A.Nigmatov, 2005).
XX asrning 1980–1990-yillarida «Geoekologiya»ning asl 
mohiyatini ochib berishda respublikamizning Mirzacho‘l, 
Qizil 
qum, Orol va Orolbo‘yi kabi turli mintaqalarida olib 
borgan o‘nlab marshrut-ekspeditsiya tadqiqotlarida ekologik 
o‘zgarishlarning bevosita tabiiy geografik majmualar doirasida 
aks etishini isbotlab berdi
1
.
U boshchiligida Markaziy Osiyoda olib borilgan geoeko-
logik tadqiqot natijalari 1992-yil ilk bor 1:1 mln. masshtabda 
yaratilgan «O‘zbekiston Respublikasining ekologik kartasi»da 
aks etdi. Karta mazmunida mamlakatimiz hududidagi land-
shaftlarning turli xil darajada ekologik o‘zgarganligi ko‘rsatilib 
berildi. Olim, bir guruh o‘zbek geograflari bilan, K.Troldan 
farqli o‘laroq, hududlarning ekologik xavflilik darajasini eko-
toplar qatoridagi taksonomik birliklarda emas, balki tabiiy 
1 
Рафиков А. Геоэкологик муаммолар. –Т.: «Ўқитувчи», 1997. – 112 б.

---

7
geografik provinsiya va rayon miqyosida yaqqol namoyon 
bo‘lishini yoqlab chiqdi.