Geoekologiya asoslari va tabiatdan foydalanish

Jamiyatining tabiatga nisbatan iqtisodiy munosabat
shaklining Yer sayyorasi va ekologik vaziyatga salbiy ta’siri
«Yer bosimi»
«Ekologik bosim»
Yer say­
yorasida 
aholining 
o‘sishi – 1 
soat­
da 9100 
kishiga 
Tropik o‘rmon­
larning qishloq 
xo‘jalik yer­
lariga aylanishi 
– 100 yil ichida 
80 foizga
Iqtisodiyot 
tarmoqlarining 
tabiiy­geotizim­
lar­hisobiga­
joylashuvi –
kishilik jamiyati 
tarixida 43 foiz
Iqlim o‘zgarishi 
na tijasida toza 
suv ning yetish­
ma s ligini sezadi 
– 2030­yilda 
3,9 mlrd. kishi 
2050­yilda esa 65 
foiz aholi
Umurtqali hay­
vonlar populatsi­
yasining qisqari­
shi (9000 turdagi 
populatsiyalarni 
o‘rganish natijasi­
da) – so‘ngi 40 yil 
ichida 30 foiz
«Ekologik bosim»
Jahon 
okeanining 
ko‘ta rili shi 
– 3,2 sm / 
yili ga
170 yildan 
boshlab­Ark­
tikada muz 
qoplamlarining 
kamayishi –
har o‘n yilda 
13 foizga
Rossiya Fe­
deratsiyasida 
o‘tuvchi gaz­
larni yoqish 
miqdori va 
narxi –
15 mlrd. m
3 
/ 
20 mlrd. $
2050-yilga­kelib,­
agarda­muqobil­
energiyadan 
foydalanishga 
o‘tmasak, issiq­
xona samarasini 
beruvchi­gazlar­
50%ga ko‘payadi
Gidrotexnik 
inshootlarning 
daryolarga ta'siri 
177 ta katta 
daryodan 1/3 
qismi girotexnik 
inshootlar­bilan­
buzilmagan
Atrof tabiiy muhit inqiroziga misol tariqasida Orol 
dengizi, to‘g‘rirog‘i ko‘lining atrofidagi holatni olish mumkin. 
Qachonlardir dunyoda eng katta ko‘llar toifasiga kirgan Orol 
dengizi tarixan juda qisqa muddat ichida, ya’ni 40–50 yil ichida 
eng sho‘r, ifloslangan 
va xalq xo‘jaligi ahamiyatiga deyarli ega 
bo‘lmagan o‘rtacha ko‘llar toifasiga kirib qoldi. Buning asosiy 
sabablaridan biri – Amudaryo va Sir 
daryo suv rejimining 
keskin o‘zgarishi. 1982–1983-yillarga kelib ikki sersuv daryolar-
ning Orolga quyilishining 13–14 barobarga kamayib ketishidadir. 
Na tijada, Orol dengizining suv sathi 18 metrga, suv yuzasi 2,5 
barobarga, suv hajmi 6 barobarga kamayib ketdi. Suvdan qurigan 
yuza 4,3 mln. gektarni tashkil qilgani holda deflatsiya (shamol 
eroziya 
si) natijasida tuzlar minglab kilometr doirada atrof-
muhitni ifloslantirmoqda. Amudaryo va Sirdaryo suvlarining 
og‘ir metallar, pestitsid, gerbitsid kabi kim yoviy moddalar bilan 
ifloslanishi va sho‘rlanishi natijasida ularning suvi ichimlik 

---

73
suvi sifatida foydalanib bo‘lmasligini mutaxassislar isbot qilib 
berishdi. Qachonlardir baliqchilik va ov qilish maskani bo‘lgan 
Quyi Amudaryo qurigan qoldiq ko‘llar va sho‘rlangan tuproqlar 
maskaniga aylanib qoldi.
Muammo
– yechimini topishga qaratilgan ilmiy, nazariy yoki amaliy 
masala.
Mustaqil O‘zbekiston Respublikasi va Markaziy Osiyo dav-
latlarining birgalikdagi sa’y-harakatlari tufayli 1995—1997-yil-
larga kelib, Orol dengiziga suv quyilishi 15–17 km
3
gacha 
ko‘paytirildi. Yopiq havzaning suv taqsimoti xalqaro shartnoma 
va kelishuvlar orqali tartibga solinishiga harakat qilinmoqda.
Iqtisodiy munosabat shakli davriga xos ekologik qonun-
lardan bo‘lmish Mazovlarning XIII—XIV asrlarda «O‘rmon, 
tur, zubr va tarpanlar muhofazasi», Litva knyazi Sigizmund 
II ning «Volok nizomi»da baliqlarni urchish davrida ov qilish 
man etilgan. XIV asrda Fransiyada «Suvlar va o‘rmonlar» 
maxsus boshqarmasi tuzilgan bo‘lib, o‘rmonlarni muhofaza 
qilish ularning vazifasiga kiritilgan. Qadimgi Vilgelm 
podshohligi davrida kiyik, yovvoyi cho‘chqa va hattoki, 
quyonlarni o‘ldirganlari uchun kishilar o‘lim jazosiga mubtalo 
etilgan. Ammo bu qonunlar ko‘proq tabiiy muhitni emas, 
balki feodal mulkni saqlab qolish va muhofaza qilishga 
qaratilgan edi, xolos.