7-jadval
O‘zbekiston yaylov tabiat komplekslarining inson faoliyati ta’sirida o‘zgarishi prognozi
Tabiat kompleksi
|
Ta’sir etuvchi omillar
|
Сhorva boqish
|
Daraxt va
bu- talarni qirqish
|
Texnik eroziya: avtomobil va boshqa mexa- nizmlar harakati
|
Ihotazor- larni vujudga keltirish, yaylovlar mah- suldorligi- ni oshirish
|
Ehtimol qilinayotgan
tabiiy geografik jarayonlar
|
Prognoz qilinayotgan o‘zgarishlarning asosiy yo‘nalishlari
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
Plato va qoldiq balandliklarning bo‘z-qo‘ng‘ir tuproqlarida shuvoq va sho‘ra mavjud
|
Kuchsiz
|
Kuchli
|
Betartib harakat kuchli
|
Hozirgacha amalga oshi- rilmagan
|
Avtomobil yo‘llarida deflyatsiya
kuchayadi, tuproq yo‘qolib boradi
|
Ustyurtning markaziy qismida tuproq va o‘simlik 10-
20 % kamayishi mumkin
|
Botiqlardagi sho‘r- xoklar galofitlar, ba’zan sho‘r bilan band
|
Kuchsiz
|
Joylarda kuchli
|
Kamroq
|
|
Deflyatsiya, burg‘ulash nati- jasida ko‘p hajmda suv chiqariladi, ko‘l, botqoq vujudga keladi
|
Butalar qirqilishi kuchayadi, yangi ko‘l, ko‘lmak va botqoqliklar tarkib topadi
|
Qumli tekisliklarda psammofitlar tarqal- gan
|
Borgan sari kucha- yadi
|
Qirqish kamayishi mumkin, lekin uzoq yaylovlarda kuchayadi
|
Yangi konlarni qidirish jarayonida kuchayadi
|
Sur’ati nihoyatda past
|
Aholi punktlari atrofida va burg‘ulash maydonida bar- xanlar maydoni kengayadi
|
Harakatdagi qumliklarning may- doni kengayadi, yaylovlarning mahsuldorligi kamayadi
|
Deltalarning taqirli tuproqlarida va taqirlarda boyali- chli qora saksovul mavjud
|
Kuchsiz
|
Joylarda kuchli
|
Joylarda kuchayadi
|
|
Avtomobillarning betartib harakati deflyatsiyani kuchaytiradi
|
Tuproqning deflyatsiyaga berilishi kuchayadi, ularning
maydoni 15–25 % ga yetadi
|
67
Dengiz tekislikla- ridagi qum va sho‘r- xoklarda psam- mofitlar tarqalgan
|
|
|
Kamroq
|
Amaliy ishlar bosh- lanmagan
|
Sho‘rxoklar taqirli va qoldiq sho‘rxoklarga evolyutsiya yo‘li bilan o‘tadi, deflyatsiya kuchayadi
|
Barxanli qumlarning maydoni ken- gayadi, sho‘rxoklarning yuzasi sho‘rsizlanadi, keyinchalik o‘sim- lik bilan qoplanishi kuchayadi
|
Past tog‘larda shuvoqzorlar bo‘z- qo‘ng‘ir tuproqlarni egallagan
|
Kuchsiz
|
|
Kelajakda harakat kuchayadi
|
|
Texnogen jarayonlar kucha- yishi bilan terrikon va kar- yerlarning soni ko‘payadi
|
Texnogen landshaftlar va buzilgan yerlar maydonlari
kengayadi
|
Tog‘oldi prolyuvial tekisliklardagi bo‘z- qo‘ng‘ir tuproqlarda sho‘rali shuvoqzorlar tarqalgan
|
Kuchli
|
|
Ma’lum yo‘llar bo‘yicha kelajakda kuchayadi
|
Nihoyatda past
|
Burg‘ulash va avtomobillar harakatining kelajakda kuchayishi deflyatsiya va eroziyani katta miqyosda tezlashtiradi
|
Relyefning o‘ydim-chuqurligi oshadi, yaylovlar ishdan chiqadi
|
Deltalarda o‘tloq tuproqlarda qamishzorlar, qoldiq sho‘rxoklarda turli o‘tli yulg‘unzorlar, taqirlarda qora saksovul mavjud
|
Kuchli
|
Kamayishi mum- kin
|
Joylarda kuchayadi
|
Nihoyatda past
|
Amudaryo deltasida deflyatsiya, yaylovlar buzilishi, to‘qaylar qurishi kuchayadi
|
Qum relyef shakllari vujudga kela- di, yaylovlar
mahsuldorligi pasayadi
|
Tog‘oldi, adir va past tog‘lardagi bo‘z tuproqlarda turli o‘tli dasht mavjud
|
Kuchli
|
Joylarda kuchli
|
Betartib harakat kuchli
|
Amalga oshirilma- gan
|
Tuproqning deflyatsiya, ero- ziyaga berilishi va yaylovlarning degradatsiyasi tezkor
|
Relyef o‘ydim-chuqurligi orta- di, yaylovlarning mahsuldorligi pasayadi
|
Past va o‘rtacha ba- landlikdagi tog‘larda turli o‘tli bug‘doyiqlar o‘sadi
|
Kuchli
|
Kuchli
|
Tartibli
|
Nihoyatda past
|
Betartib mol boqish, qiya yerlarni haydash, daraxtlarni qirqish tabiiy jarayonlarning vujudga kelishini kuchaytiradi
|
Tuproqning yuvilishi, jar eroziyasi, surilma, sel kuchayadi
|
Baland tog‘lar yon- bag‘irlaridagi och qo‘ng‘ir tuproqlarda kserofitlar shashir bilan almashib keladi
|
Kuchsiz
|
|
|
|
Tabiiy jarayonlar harakatida insonning ta’siri kuchsiz
|
Tabiat komplekslari tabiiy holda rivojlanadi
|
O‘zbekiston tabiat komplekslarining o‘zgarishini prognozlash. O‘zbekistonda shakllangan tabiat komplekslari rivojlanishi va tuzilishi- ning asosiy qonuniyatlarini, ularda vujudga keladigan tabiiy geografik jarayonlarni, inson faoliyati ta’sirida ro‘y beradigan o‘zgarishlarni o‘rganish asosida kelajakdagi o‘zgarishlarning asosiy yo‘nalishlarini prognoz qilish mumkin (7-jadval).
O‘zbekistonda, asosan, tekislik, tog‘oldi va tog‘ tabiat komplekslari tarqalgan, shuning uchun prognozlash ishlari ikki yo‘nalishda olib bo- rilishi lozim.
O‘zbekistonda tekislik tabiat komplekslaridan hozirgi paytda, asosan, chorvachilik va sug‘orma dehqonchilik maqsadlarida foydalaniladi. Foydali qazilmalar topilgan joylarda konchilik sanoatida foydalaniladi. Inson xo‘jalik faoliyatiga bog‘liq holda tekislik tabiat komplekslari turli darajada o‘zgargan.
Tog‘oldi va tog‘ tabiat komplekslarida xo‘jalik faoliyati xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Tog‘oldi tabiat komplekslari kuchli o‘zgargan, adir- lar va past tog‘lar kamroq o‘zgargan, o‘rtacha va baland tog‘lar tabiat komplekslari kuchsiz o‘zgargan hisoblanadi.
Prognoz, geografik prognoz, geografik prognozlash, geografik prognoz muddat- lari, geografik prognoz turlari, sayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy geografik prognozlar.
Geografik prognozlash deb nimaga aytiladi?
Geografik prognozlar qanday muddatlarga tuziladi?
Tabiat komponentlarining qanday xususiyatlari atrof-muhit ifloslanishini kamay- tirishi mumkin?
O‘zingiz yashab turgan joyda tabiiy muhit qanday omillar ta’sirida o‘zgarayot- ganini daftaringizga yozing.
Do'stlaringiz bilan baham: |