Gеologiya va minerologiya asoslari ” fanidan o’quv- uslubiy majmua bakalavriat yо`nalishlari: barcha ta’lim yо`nalishlari uchun urganch-2012 Mundarija

K A R B O N A T MINERALLARI

Karbonat guruxi minerallari Yer po’stida juda keng tarqalgan. Keyingi yillarda olingan mahlumotlarga qaraganda karbonatlar minerallarining soni 90 dan ortiq. Ularning oralarida keng tarqalganlari:
Kalg’tsit – CaCO₃
Aragonit – CaCO₃
Magnezit – MgCO₃
Strontsianit– SrCO₃
Smitsonit – ZnCO₃
Viterit – BaCO₃
Rodoxrozit – MnCO₃
TSerussit – ‘bCO₃
Siderit – FeCO₃
Dolomit–CaMg(CO₃)₂
Malaxit – Cu₂[CO₃](OH)₂
Azurit – Cu₃(CO₃)₂(OH)₂
Bular orasida kalg’tsit – CaCO₃ juda ko’p tarqalgan bo’lib, u asosan dengiz cho’kindisi tariqasida g’oyat katta qatlamlarni tashkil qiladi. Bulardan tashqari karbonatlar turli konlarda mahdan minerallarining yo’ldoshi sifatida xizmat qiladi.
Karbonatlarning asosiy kationlari quyidagilar: Ca, Mg, Na, Fe; nisbatan kamroq - Cu, Zn, ‘b, Mn, Tr, Bi. Suvsiz korbanatlarning qattiqligi yuqori bo’lmaydi, odatda 3-5 atrofida karbonatlarning suvda eruvchanligi yuqori. Karbonat guruxi minerallarining rangi xilma-xil. U asosan ion-xromoform elementlarga bog’liq. Masalan, mis karbonatlar – yashil va ko’k, uranli-sariq. Lantanoidga boy karbonat minerallari - qo’ng’ir, kobalg’tli binafsha, ammo asosan ular rangsiz bo’ladi.
Aksariyat karbonatlar ekzogen va gidrotermal jarayonlarda paydo bo’ladi, chunki ularning ko’pchiligi okean va dengizlarda, nisbatan kamrog’i – gidrotermal sharoitda yuzaga keladi. Karbonat guruxiga kiradigan minerallar suvsiz va suvli turlarga bo’linadi.
Kalg’tsit – CaCO₃. Tarkibida CaO – 56%, CO₂ – 44%. Aralashma xolda Mg, Fe, Mn – 8% gacha, kamroq - Zn – 2% gacha va Sr va boshqalar bo’ladi. Kalg’tsit-trigonal singoniyali, qattiqligi – 3, solishtirma og’irligi – 2,8, ulanish tekisligi mukammal, ancha mo’rt mineral. Uning yaxshi kristallari mavjud, kalg’tsitning shakli o’ziga xos belgi bo’lib, xosil bo’lish sharoitiga bog’liq (9-rasm).



9-rasm. Kal’tsit.

Toza, shaffof kalg’tsit – island shpati deyiladi. U rangsiz nurni ikkilantirib sindirish ko’rsatkichi nixoyatda yuqori. Tabiatda magmatik kalg’tsit karbonatitlarda dayka va kichik shtoklar xosil qiladi. Magmatik kalg’tsit ishqorli magmatik jinslarda va ularning turlarida ko’proq uchraydi. Kalg’tsit gidrotermal sharoitda xam paydo bo’ladi va benixoya yirik kristallar xosil qiladi. Masalan, AqSHning Ng’yu-York, Meksika shtatidagi vulqon mo’rilari tomirlarida 30 tonnalik kristallari aniqlangan. Kalg’tsitning qalin qatlamlari va yirik uyumlari biogen va xemogen usulda yuzaga keladi, ular – oxaktosh, mergel, bo’r jinslari bilan birga bo’ladi. Uning minerallari – tsement xamda optik (island shpati) asboblar tayyorlashda asosiy manba xisoblanadi.