Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

ROSSIYA FA YER FIZIKASI INSTITUTI TOMONIDAN ISHLAB
CHIQILGAN YER QIMIRLASH KUCHINI BAHOLOVCHI
BALLAR SHKALASI
Ballar 
Yer qimirlash 
tabiati 
Yer qimirlash jarayonida 
sferik mayat. nisbiy maks. 
qo‘zg‘alishi (mm) 
Seysmik 
tezlanish (a), 
mm/s
2
Erkin tushish 
tezlanishi (g) 
sm/s
2
1 
Sezilarsiz 
— 
 2,5 
— 
2 
Juda kuchsiz 
— 
2,6—5 
— 
3 
Kuchsiz 
— 
5,1—10 
— 
6.6-rasm. 1966-yili 26-apreldagi Toshkent
zilzilasi va keyingi qayta silkinishlar vaqtida
yozib olingan seysmogrammalar (Toshkent
markaziy seysmik stansiyasidan olingan).

---

9 5
Jadvalning davomi
Ballar 
Yer qimirlash 
tabiati 
Yer qimirlash jarayonida 
sferik mayat. nisbiy maks. 
qo‘zg‘alishi (mm) 
Seysmik 
tezlanish (a), 
mm/s
2
Erkin tushish 
tezlanishi (g) 
sm/s
2
4 
O‘rtacha 
 0,5 
11—25 
— 
5 
Ancha kuchli 
0,5—1,0 
26—50 
0,025 
6 
Kuchli 
1,1—2,0 
51—100 
0,025—0,05 
7 
Juda kuchli 
2,1—4,0 
101—250 
0,05—0,1 
8 
Yemiruvchi 
4,1—8,0 
251—500 
0,1—0,2 
9 
Vayron qiluvchi 
8,1—16 
501—1000 
0,2—0,4 
10 
Yakson qiluvchi 
16,1—32 
1001—2500 
 0,4 
11 
Fojiali 
 32 
2501—5000 
— 
12 
Kuchli fojiali 
— 
 5000 
— 
Seysmograflar yozib bergan seysmogrammalardan seysmik to‘lqin-
larning amplituda va davrini olishdan tashqari ana shu to‘lqinlarning
harakat yo‘nalishlari uzunligini hamda amplitudaning maksimal
holatdan pasayishi — minimal holatini ham olish mumkinki, bular
o‘z navbatida muhim masalalarni hal qilishda qimmatli ma’lumot bo‘lib
hisoblanadi.
Amaliyotda zilzilaning magnitudasini, ya’ni uning epitsentrdagi
quvvatini aniqlash katta ahamiyatga ega. Zilzila magnitudasi (M)ni
quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin:
M = lg A, mkm + 1,321 g X km,
bu yerda: A — seysmik to‘lqin amplitudasi yoki mkm surilish, X —
seysmopriyonik joylashgan joydan zilzila epitsentrigacha bo‘lgan ma-
sofa. X ning qiymatini aniqlash uchun godograflardan
1
foydalaniladi.
Ma’lumki yer qimirlash jarayonida gipotsentrdan ikki xil to‘lqin:
bo‘ylama (V
r
) va ko‘ndalang (V
s
) to‘lqinlar tarqaladi. Tabiatda V
r
to‘lqin
8 km/s va V
s
to‘lqin 5 km/s tezlikda harakat qiladi. Shuning uchun
seysmopriyomnikka hamma vaqt V
r
to‘lqin oldin, V
s
to‘lqin keyin yetib
keladi. Agar V
r
to‘lqin yetib kelgan vaqt V
rt
dan V
s
to‘lqin yetib kelgan
V
st
vaqtni ayirib tashlansa, ular orasidagi 
Dt farqni topish mumkin. Ana
shu 
Dt vaqtga to‘g‘ri keladigan masofani godografdan topilsa, zilzila
sodir bo‘lgan joydan (yoki zilzila epitsentridan) seysmopriyomnik joy-
lashgan joygacha bo‘lgan masofa X kelib chiqadi.
1 
Godograf — ma’lum koordinatga ega bo‘lgan kuzatish nuqtasidan seysmopriyom-
nik o‘rnatilgan joygacha bo‘lgan masofadan seysmik to‘lqinlarni yetib kelish vaqtini
ko‘rsatuvchi chizma. Amaliyotda u yoki bu region uchun ayrim-ayrim godograflar quriladi.

---

9 6
Seysmologiya fanida zilzila energiyasi (E) bilan zilzila magnitudasi
(M) o‘rtasida bog‘lanish borligi aniqlangan, u quydagicha ifodalanadi:
lgE = aM + b J .
Zilzila energiyasi E erg da o‘lchanganda kuchsiz zilzilalar uchun a = 1,8;