Gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi asoslari

12.3.1. YER OSTI SUVLARINING KLASSIFIKATSIYASI
Yer osti suvlarini ma’lum guruhlarga ajratilishida, ya’ni klassifikatsiya-
lanishida ularning vujudga kelish sharoiti, qaysi guruhdagi tog‘ jinslari
qatlamlarida joylashgan yoki yotishi, joylashish sharoiti va holati, paydo
bo‘lish davri, harorati, fizik xossalari, tarkibidagi mavjud erigan tuzlar
miqdori va boshqa xususiyatlari hisobga olinadi.
Yer osti suvlari paydo bo‘lish sharoitiga qarab infiltratsion, kondensat-
sion va yuvenil suvlarga ajratiladi. Bu suvlar to‘g‘risida yuqorida ma’lu-
mot berildi.
Yer osti suvlari tog‘ jinslari qatlamlarida yotish sharoitiga qarab
quyidagi turlarga bo‘linadi: 1. G‘ovak suvlar — yer qobig‘ining eng
yuqorigi, yuza qismini tashkil qiluvchi tog‘ jinslari g‘ovaklaridagi suvlar.
Bu suvlar asosan to‘rtlamchi davrning alluvial, alluvial-proluvial genetik
guruhidagi jinslar g‘ovaklarini egallab yotadi. 2. G‘ovak-qatlamli va
yoriq-qatlamli suvlar — asosan neogen, palogen, bo‘r, yura davrlari-
ning g‘ovak (qum, shag‘al, alevrolit va b.) va yoriqlari bo‘lgan yarim
qoya (ohaktosh, qumtosh va b.) tog‘ jinslariga xos yoriq suvlar. Bu
suvlar harakat qiluvchi qatlamlar ko‘p holatlarda yuqori va pastki qismi
bo‘ylab suv o‘tkazmaydigan tog‘ jinslari (gil va yoriqlari bo‘lmagan
boshqa jinslar) bilan to‘silgan bo‘ladi. 3. Yoriq suvlar — qoya tog‘ jins-
lari (granit, ohaktosh, porfir, granodiorit, tuf va b.) yoriqlari bo‘ylab
harakat qiluvchi suvlar. 4. Karst suvlar — asosan ohaktoshlarda, gips-
larda, tuzli jinslarda, ularni yuvilish oqibatida vujudga keladigan bo‘shliq-
lar — karst bo‘shliqlari orqali harakat qiluvchi suvlar. 5. Yoriq tomir
suvlar bo‘lib, bu suvlar tektonik yoriqlar ko‘p tarqalgan yer qobig‘i qism-
lariga xos.
Yer osti suvlari gidravlik xususiyatlariga ko‘ra bosimsiz va bosimli
turlarga bo‘linadi. Bosimsiz suvlar erkin sathga ega bo‘lsa, bosimli suvlar
mavjud bo‘lgan suvli qatlam yuqori qismidan suv o‘tkazmaydigan suv
to‘sar jins qatlami bilan ajralgan bo‘ladi va doimiy holatda gidrostatik
bosim ostida bo‘ladi.
14—M.Sh. Shermatov

---

2 1 0
Yer osti suvlari o‘z tarkibida erigan holatdagi tuzlarning miqdoriga
qarab: chuchuk (erigan tuzlar 1 g/l gacha), sho‘rroq (erigan tuzlar 1 g/l
dan 10 g/l gacha) sho‘r (10—50 g/l), namakob (erigan tuzlar miqdori
50 g/l dan ko‘p) suvlarga bo‘linadi.
O‘zining tabiiy haroratiga qarab yer osti suvlari juda sovuq (harorat
+5°C dan kam), sovuq (+10°C), iliq (+18°C), iliqroq (+25°C), issiq
(
+37—42°C), o‘ta issiq yoki termal (+42°C dan yuqori) suv turlariga
bo‘linadi.
Yer osti suvlari qaysi davr tog‘ jinslari qatlamlarida mavjudligiga
qarab, u o‘sha davr nomi bilan atalishi mumkin. Masalan, bo‘r, trias,
toshko‘mir, devon davri jinslaridagi suvlar va h.k.
Anion va kationlarning miqdoriga qarab, hamma suvlar klasslarga
guruhlarga, xillarga ajratiladi (12.9-rasm). Jumladan, anionlarga qarab:
gidrokarbonatli (HCO
3
+CO
2
), sulfatli (SO
4
), xlorli (Cl) suvlarga; Kation-
larga qarab: kalsiyli (Ca), magniyli (Mg) va natriyli (Na) suvlarga
ajratiladi
Har bir guruh o‘z navbatida kation va anionlarning bir-biriga bo‘lgan
nisbatiga qarab 4 ta xilga bo‘linadi:
Birinchi xil
H C O
-
3
> C a
2
+ M g
2
+
Ikkinchi xil
H C O
-
3
< C a
2
+ Mg
2
+
< H C O
3
+ SO
4
2 -
Uchinchi xil
H C O
-
3
+ S O
4
2
-
< C a
2
+ M g
2
+
To‘rtinchi xil
HCO
-
3
= O (nordon suvlar)
Tabiatda yer osti suvlari tarkibida tuzlardan tashqari gazlar ham
uchraydi. Bu gazlarning suvdagi miqdoriga qarab ular karbonat angidritli,
oltingugurtli, radonli va b. suvlarga ajratiladi. Bu suvlar ko‘p holatlarda
davolash xususiyatiga ega bo‘lganligi uchun ularni shifobaxsh suvlar deb
12.9-rasm. Tabiiy suvlarni kimyoviy tarkibi bo‘yicha O.A. Alekin tomonidan
klassifikatsiyalanishi.

---

2 1 1
ham ataladi. Bunday suvlar respublikamizning Toshkent viloyati
(«Toshkent mineral suvi», «Zangiota», Parkent tumanidagi «Qo‘tirbuloq»
suvi va h.k.), Farg‘ona vodiysining deyarli hamma viloyatlarida
(«Chortoq», «Chimyon» va b.) keng tarqalgan.
Yer osti suvlari tarkibidan u yoki bu miqdordagi sanoat ahamiyatiga
ega bo‘lgan kimyoviy moddalarni (yod, brom va b.) ajratib olish ham
mumkin. Ana shunday suvlarni yodli, yod-bromli, bromli suvlar deb
ataladi. Bunday suvlar mamlakatimizning Farg‘ona vodiysi hududlarida
mavjud.
Yer osti suvlarining yuqorida keltirilgan klassifikatsiyalari asosan
xususiy xarakterga ega bo‘lib, amaliyotda yer osti suvlarining umumiy
klassifikatsiyalari ham mavjud. Bulardan asosiylari: F. P. Sovarenskiy
(1939-y), A. M. Ovchinikov (1949-y.), N. I. Tolstixin (1954-y.), O. K. Lange
(1958-y.), M. B. Altovskiy (1958-y.) I. K. Zaysev (1961-y.), E. V. Pinneker
(1979-y.) klassifikatsiyalari hisoblanadi. Umumiy klassifikatsiyani tuzishda
ularni yotish sharoitidan tortib, boshqa xossa va xususiyatlari hisobga
olinadi. F. P. Sovarenskiy yer osti suvlarini: tuproq (pochvennaya), qat
(verxovodka), grunt, karst, artezian, yoriq suvlarga; A. M. Ovchinikov —
aeratsiya zonasi suvi, grunt va artezian suvlariga; N. I. Tolstixin — qat,
grunt, qatlamlararo bosimsiz, qatlamlararo bosimli, issiq termal, yer
qobig‘i osti va magma suvlariga; M. B. Altovskiy — grunt, artezian,
poydevor qatlamlaridagi suvlarga, tektonik yoriqlardagi hamda karst
suvlarga; O. K. Lange — tuproq, grunt, qatlamlararo; I. K. Zaysev
qatlam, yoriq-tomir; E. V. Pinneker — quruqlik, dengiz va okean osti
suvlarga ajratishgan.
Mavjud umumiy klassifikatsiyalarni tahlil qilish va ularni hozirgi vaqt-
dagi fandagi o‘rnini hisobga olgan holda yer osti suvlarini 6 guruhga
ajratib ko‘rib chiqishni lozim deb topdik. Bular: 1. Aeratsiya zonasi;
2. Grunt; 3. Artezian; 4. Karst; 5. Yoriq; 6. Qobiq osti suvlaridir. Kitob-
ning davomida yer osti suvlari, ularning tarqalishi, xossa va xususiyatlari
ana shu ketma-ketlik asosida beriladi.