Guliston davlat universiteti pedagogika fakulteti pedagogika- psixologiya

“x” va «y” nazariyasi;
kutish nazariyasi;
boisiy 
(giglenik) 
tozalanish 
nazariyasi; adolatlilik (haqqoniylik) 
nazariyasi; 
ehtiyojlar 
ustunligi 
nazariyasi.
Ehtiyojlar ustunligi nazariyasi negizida kishilar ehtiyojlari va qiziqishlari orqali 
ularning mehnatlarini motivlashtirish g`oyasi yotadi. 1,2 va 4 yondashuvlar rahbar 
bilan xodimlar o`rtasidan qarshi harakatga olib keladi. Natijada rahbar va jamoa, 
rahbar va ayrim xodimlar ehtiyojlari o`rtasida nomuvofiqlikning paydo bo`lishiga 
sabab bo`ladi. Shu sababli rahbar motivlashtirishni faqat ehtiyoj va qiziqishlar 
yordamida amalga oshirishi lozim.
Ehtiyojlar ustunligi nazariyasi ham rahbarlardan boshqarishni faqat ehtiyoj va 
qiziqishlar vositasida, ya’ni 3-yondashuv orqali amalga oshirishni talab qiladi. 
Chunki boshqa yondashuvlarga qarshi harakat bo`lib, xodimlar va jamoa bilan 
rahbariyat o`rtasida ixtiloflarga olib kelishi mumkin.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, boshqaruvda motivlashtirish modellari va 
strategiyalari haqida to`xtalib o`tsak. Motivlashtirish nazariyasiga asoslanib uning 
turli modellari ishlab chiqilgan va amaliyotda qo`llanib kelinmoqda. Ularning 
asosiylari quyidagilardir:
166-rasm  
Bu yerda kishilar uchun moliyaviy dastak mukofot va jazo qo`llaniladi. Bu
“shirin kulcha” va “qamchi” taktikasidir. Ba’zi hollarda bunday yondashish to`g`ri 
bo`lishi mumkin, ammo uning samarasi juda qisqa bo`ladi. Boshqa hollarda esa, u 
kishilar o`rtasidagi munosabatga putur yetkazishi mumkin. Bu modelning muallifi 
amerikalik psixolog Emirson Mayo bo`lib, uning negizida quyidagi g`oya yotadi.
Bu - ichki omillar:
shuhrat topish, ijroni yaxshilash va ijtimoiy ehtiyojlarni 
qondirish ishdan qoniqishga olib keladi. Ishdan qoniqish esa mehnat 
unumdorligini oshiradi. Bunday yondashuv eng muhim tashqi omilni, ya’ni ish 
haqini inobatga olmaydi. Go`yoki “mamnun, ya’ni - ehtiyoji qondirilgan kishi bu 
unumli, samarali ishlaydigan kishi” emish. Bunday o`ylash albatta, noto`g`ri va 
soddalikdir. O`z-o`zini mukammallashtirish Maslou va Xouberg yondashuvlarga 
oqilona yoki ratsional model
insoniy munosabatlarni motivlashtirish modeli
kompleks motivlashtirish modeli

---

189
asoslangan bo`lib, uzoq muddatli motivatsiyani ta’minlovchi omillar sifatida 
nafaqat ichki omillar, shuningdek tashqi omillar ham muhim deb qaraladi.
Ta’lim sohasidagi ayrim ekspertlarning fikriga qaraganda individual yoki 
guruhlarda 
amalga oshiruvchi oʻqituvchilarning motivatsiyaga ta’sirini 
pessimistiktarzda baholaydilar. Biggsning (1993) ta’kidlashicha universitet ta’limi 
tizimning ma’lum bir qismi hisoblanadi va bu tizim oʻzgaruvchanlikka qarshi 
xususiyatga ega boʻlib, balans holatini qanoatlantirishga moyil emas. Bu shuni 
anglatadiki, talabalarning oʻqishga yondashuvi hamda motivatsiyasi oliy ta’lim 
tizimi jihati bilan belgilanib beriladi (Duff, 2004). Talabalarning ilm olishga 
qiziqishlarini fanlarni takomillashtirish bilan birgalikda amalga oshirilishi 
samaraliroq natijalarni ta’minlab beradi. Boshqa jihatdagi yondashuvlar 
oʻzgarishga qarshi sifatida baholanadi. Bu holat, talabalarga ta’lim berish 
jarayonida turli xil yondashuvlarni qoʻllashga ham taxdid soladi. Norton va 
Crowley (1995)tomonidan qoʻllanilgan mashgʻulot dasturiga binoan talabalarning 
oʻrganish jihatlariga ahamiyatsiz ta’sirni ifodaladi. Purdie va Hattielarning (1995) 
mashgʻulot dasturlari esa boshlangʻich pogʻonada yaxshi natijani qayd etgan 
boʻlsada, dastur yakuniga kelib talabalarning qiziqishlarini eski holatga qaytarib 
qoʻydi. Salfor Universitetida oʻtkazilgan tadqiqotlar natijasi ijobiyroq samara 
berganligini Cassidy va Eachus (2000) oʻz ishlarida qayd etib oʻtganlar. Mazkur 
tadqiqot davomida koʻproq seminarlardan foydalanilgan boʻlib, oʻzlashtirilgan 
bilim topshiriqlar orqali tekshirilib, baholar asosan tyutorlar tomonidan berilgan.  
Shuningdek, ta’lim jarayonida talabalar hamda tyutorlar aloqasining 
chambarchasligi 
ta’minlanib, 
mustaqil 
ta’limga 
koʻproq 
e’tibor 
berilgan.Talabalarning tadqiqot metodlari samarasi va fanlar boʻyicha olinayotgan 
baholar muntazam ravishda qayd etib borilgan. Izlanishlar natijasiga koʻra, 
tadqiqot metodlarini oʻrgangan talabalar ilm olishda yuqoriroq natijalarni aks 
ettirganlar.
106
  
Motivlashtirish 
strategiyasini 
tanlashda 
uchta 
yondashuv 
bilan 
birga 
-