Guliston davlat universitеti


Download 4.27 Mb.
Pdf ko'rish
bet45/85
Sana01.11.2023
Hajmi4.27 Mb.
#1737837
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   85
Bog'liq
O\'MST O\'UQ 2023

Yangi usul maktabi 


80 
vakillari va jamiyatning ilg‗or ma'rifatparvar kishilarining roli benihoya katta 
bo‗lgan. Chunki shakllanib kelayotgan mahalliy burjua vakillari mahalliy 
yoshlarning 
zamonaviy 
fan 
va 
texnika, 
savdo-tijorat 
ishlari 
bilan 
shug‗ulanishlaridan manfaatdor edilar. Bu maktablar o‗z oldiga yosh avlodga 
zamonaviy bilimlar berish vazifasini qo‗yadi. Mashg‗ulotlar sinf xonasida 
o‗tkazilib, ko‗rgazmali quroflardan foydalanish, partada o‗tirish, mashg‗ulotlar 
o‗rtasida tanaffus qilish joriy etilgan. O‗quv dasturlarining yarmi dinga oid va 
yarmi ilmiy bilimlarga ajratilgan. Bu usuldagi maktablarning milliy ruh bilan 
sug‗orilganligi va milliy madaniyatning rivojlanishiga ta‘sir ko‗rsatishini sezib 
qolgan ms amaldorlari ularni yopib qo‗yish payiga tushib qoladilar. 
Madrasalarni bitirib chiquvchi ruhoniylarning ta‘sirini susaytirish uchun esa 
mahalliy yoshlarning Buxoro va Samarqanddagi tajribaga ega bo‗lgan 
madrasalarga borib o‗qishini cheklay boshlaydi. 
Rossiya imperiyasi amaldorlarinmg fikricha, Turkiston o‗lkasi yirik 
musulmonchilik markazlaridan biri bo‗lib, aholining ruslar bilan yaqinlashuvi va 
ularning manfaatiga xizmat qilishi islom dinining ta‘sir doirasi qisqargan 
taqdirdagina amalga oshuvi mumkin edi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun, eng 
avvalo, o‗sib kelayotgan yosh avlodga, uning ruhiyatiga va dunyoqarashiga ta‘sir 
o‗tkazish, ya‘ni musulmon maktablaridagi ta‘lim-tarbiyani rus maktablaridagidek 
umumta‘lim bilan almashtirish, ruslar tomonidan tashkil etilgan maktablarni 
bitirgan mahalliy yoshlarni xizmatga tortish zarur deb topiladi. Shu maqsadda rus 
amaldorlari dastlab rus-tuzem maktablarini ochishga kirishadilar. 1884-yilda 
Toshkentda birinchi shunday maktab ochildi.
Rossiya imperiyasining Turkistonda olib borgan ma‘naviy zulmi yerli 
xalqning iig‗or ftkr egalari va asl vatanparvarlarini harakatga keltiradi. Ular kuch 
ishlatish orqali istilochilar olib borayotgan jabr-zulmni yengib bo‗lmasligini anglab 
yeta boshlaydilar. Faqat ma‘rifat tarqatish orqaligina xalqning ongi va 
dunyoqarashini o‗zgartirish, toptalayotgan milliy qadriyatlarni tiklash, milliy 
o‗zligini anglatish mumkinligini tushunib yetadilar. Natijada o‗lkada 
ma‘rifatparvarlik harakati avj ola boshlaydi. 
Mazkur harakat quyidagi ikki yo‗nalishda vujudga keladi: 
a) 
ma‘rifatchilik harakati, ya'ni Yevropa tillari, ilm-fani va texnikasi yutuqlarini 
egallashni targ‗ib qiluvchi ilg‗or fikr egalari; 
b) 
ta‘lim tizimini isloh qilish, yangi uslubdagi maktablarni tashkil etish. chet 
mamlakatlarga 
borib 
o‗qib kelish, dunyoviy ishlarni egallash orqali 
mustamlakachilikka qarshi kurashish va ijtimoiy-siyosiy masalalarni hal qilish 
g‗oyasini ilgari suruvchi jadidchilik harakati faoliyat ko‗rsatgan. 
Ma‘rifatparvarlik harakati vakillari - Ahmad Donish, Avaz 0‗tar, Muqimiy, 
Furqat, Zavqiy, Anbar Otin, Hamza va boshqalar asosan Yevropaning ilg‗or ilm-
fani va texnikasini o‗rganishni, feodal tuzumi va tartiblarini bartaraf etishni, 
Yevropaning tillarini o‗rganishni o‗zlarining asarlari orqali targ‗ib qila 
boshlaydilar. 
XIX asr oxiri va XX asr boshlariga kelib Turkistonda ijtimoiy-tarixiy 
jarayonlar va Rossiya tarkibiga kiruvchi turli xalqlarning ilg‗or fikr egalari ta'siri 


81 
natijasida ijtimoiy-falsafiy oqim darajasiga ko‗tarilgan jadidchilik harakati yoyila 
boshlaydi. 
O‗sha davrning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o‗zgarishlarini o‗zida 
mujassamlashtirgan jadidchilik harakatining yoyilishida, birincliidan, mahalliy 
aholini ruslashtirish siyosatiga qarshi vujudga kelgan kurashlar, ikkinchidan, 
ma'rifat tarqatish orqali aholining milliy qiyofasini va kuchli zarbaga uchrayotgan 
miliiy-ma'naviy qadriyatlarni saqlab qolishga, aholini feodal qoloqlkdan olib 
chiqishga bo‗lgan harakatlar muhim rol o‗ynagan. 
Albatta, bu harakatning Turkistonda amalga oshiradigan ishlari silliqqina 
kechmagan. Jadidchilar dastlab diniy mutaassibchilikning kuchli qarshiligiga, 
so‗ngra, yerli aholini qoloqlikda saqlab turishga harakat qilgan ms ma'muriyati 
tazyiqiga duch keldilar. 
Turkistonda jadidchilik harakatining vujudga kelishida qrim-tatar xalqining 
ulug‗ farzandi Ismoil Gaspirali (Gaspirinskiy) muhim rol o‗ynadi. U Turkistonga 
kelib jadidchilik g‗oyalarim targ‗ib qila boshladi va hatto Buxoro amiri 
Abdulahadxon bilan uchrashib, jadid maktabini ochishga ruxsat oldi. Uning sa‘y-
harakatlari tufayli Turkiston o‗lkasida jadidcliilik maktablari ochila boshladi. 
Jadidchilik harakatining asosida Turkiston xalqini ma‘rifat orqali taraqqiy 
topgan mamlakatlar darajasiga ko‗tarish g‗oyasi yotardi. Bu g‗oyani faqatgina 
maorifni tubdan isloh qilish, dunyoviy fanlarni o‗qitish orqaligina amalga oshirish 
mumkin edi. 
I.Gaspiralining 
xatti-harakatlari 
zoye 
ketmadi. 
Turkistonda 
uning 
Mahmudxo‗ja Behbudiy (1875-1919), Munavvarqori Abdurashidxonov (1878-
1931), Abdulla Avloniy (1878-1934), Abdurauf Fitrat (1884-1938), Ashurali 
Zohiriy kabi izdoshlari yetishib cliiqdi. Ular jadidcliilik g‗oyalarini o‗zlari tashkil 
etgan maktablar, gazeta va jurnallar orqali targ‗ibot qila boshladilar. Masalan, 
Munavvarqori 
«Xurshid», Abdulla Avloniy «Shuhrat», Behbudiy esa 
«Samarqand» gazetasi va «Oyna» jurnalini nashr qildirdi. Keyinchalik 
Turkistonning turli shaharlarida «Kengash», «Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg‗ona», 
«Najot», «Hurriyat», «Turon», «UIug‗ Turkiston» kabi ommaviy nashrlar chiqa 
boshladi. 
Turkiston jadidchilik harakati o‗zining faoliyatini XX asrning 30- yillangacha 
davom ettirgan. Ularning 1917- yilgi to‗ntarishdan keyingi faoliyati asosida til va 
adabiyotni isloh qilish, matbuot erkinligi, ko‗plab teatrlar tashkil qilish g‗oyalari 
yotar edi. 
XX asr boshlariga kelib Turkistonda milliy teatming shakllanish jarayoni 
sodir bo‗ldi. Milliy teatrning shakllanishida asosan diniy e'tiqodi bir, tili esa bir-
biriga yaqin bo‗lgan ozarbayjon va tatar teatrlarining ta‘siri kuchli bo‗lgan. 
Ozarbayjonlarning dramatik, prozaik va she‘riy asarlari o‗zbek tiliga tarjima qilina 
boshlagan. Ozarbayjon adabiyoti va san‘ati vakillari Turkiston o‗lkasiga tez-tez 
tashrif buyurib turganlar. Albatta, bu teatr truppalarining gastrollari yerli xalq 
ziyolilariga ta‘sir qilmasdan qolmadi. Natijada, Abdulla Avloniy Ozarbayjon 
san‘atkorlarining yordami bilan «Turkiston» nomli teatr to‗garagi tashkil etdi. Bu 
to‗garak o‗zbek yozuvchilarinmg dramalari bilan bir qatorda Ozarbayjon 


82 
dramalarini ham sahnalashtirib Toshkent, Xo‗jand, Qo‗qon, Namangan, Andijon 
shaharlarida namoyish qildi. 
Birinchi о
;
zbek dramatui-gi Mahmudxoja 
Behbudiy «Padarkush» dramasini yozib. Turkiston 
general-gubernatorligiga yuboradi. Lekin Rossiya 
imperiyasi senzurasining Turkiston bo‗iimi bu 
asarni xavfli deb hisoblab, chop qilishga ruxsat 
bermaydi. 
So‗ngra 
Behbudiy 
pyesaning 
muqovasiga «Rossiyaning Fransuz istilosidan ozod 
bo‗lishi va mashhur Borodina xotiralari yubileyiga 
bag‗ishlayman», deb yozib senzuraning Tiflis 
bo‗limiga yuboradi. Natijada ozarbayjonlik ilg‗or 
ziyolilar yordami bilan nashr qilishga ruxsat oladi. 
Turkiston jadidchilik harakati vakillarining 
taqdiri ayanchli tugadi. Ular Rossiya imperiyasi 
davrida ham, sho‗rolar davrida ham ro‗shnolik 
ko‗rmadilar. «Millatchi», «xalq dushmani», «aksilinqilobchi» degan turli ayblar 
taqalib qatag‗on qurbonlariga aylandilar.
Rus fani va texnikasining O‗rta Osiyo hududlariga kirib kelishi, mahalliy xalq 
vakillarining madaniyat, ilm-fan va texnikaga bo‗lgan qiziqishlarining kuchliligi 
sababli XIX asrning ikkinchi yarmidan boslilab Turkiston o‗lkasining Toshkent, 
Samarqand, Qo‗qon, Andijon, To‗raqo‗rg‗on, Kogon kabi shaharlarida 
bosmaxonalar ishga tushdi. Natijada bu bosmaxonalarda o‗z davrining ko‗zga 
ko‗ringan ilm-ma‘rifat vakillari asarlari chop etila boshlandi. 
Bu davrda O‗rta Osiyoning ko‗pgina joylari tarixini o‗rganish maqsadida, 
uning geografik joylanishi, hayvonot va o‗simliklar dunyosi, yer usti va yer osti 
ma‘danlari va boyliklarini izlab topish bo‗yicha keng ko‗lamli ishlar olib borilgan. 
70-yillardan boshlab O‗zbekistonning tabiati, arxeologiyasi, etnografiyasini 
o‗rganuvchi jamiyatlar tuzildi. 1880 yili Peterburg Fanlar Akademiyasining 
bo‗limi ochildi. 1873 yili Toshkentda astronomiya va tabiatshunoslikni 
o‗rganuvchi observatoriya tashkil etidi. 
Ilmiy tadqiqot ishlarini tashkil etish va olib borishda rus olimlaridan 
P.P.Semyonov – Tyanshanskiy, A.P.Fedchenko, I.A.Mushketov, N.A.Seversov 
kabi mashhur geograflar, tabiatshunoslar va geologlar faol qatnashganlar. Rus 
olimlari O‗rta Osiyo, shu jumladan, Turkistonning geografik va tabiiy olami 
xaritalarini tuzadilar. Bu xaritalardan Rossiya imperiyasi harbiy maqsadlarda 
foydalandi. 
Ijtimoiy fanlarning rivojiga mashhur rus olimlaridan V.V.Bartold, 
M.S.Andreyev, Ye.E.Bertels, N.P.Ostroumov, V.L.Vyatkin, A.A.Semyonov va 
boshqalar katta hissa qo‗shadilar.
Lekin shuni ta‘kidlab o‗tish zarurki, tabiiy fanlar bo‗yicha ilmiy izlanish 
ishlarini ohb borgan ko‗pgina rus olimlari O‗rta Osiyoning tabiiy boyliklarini 
tezroq o‗rganib, Rossiya imperiyasi manfaatlariga xizmat qildirish, mavjud barcha 
boyliklarni Rossiyaga olib ketish, shuningdek, yerli xalqlarning urf-odatlari. xulq-

Download 4.27 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   85




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling