Guliston davlat universitеti

Varaxsha devoriy surati 

---

35 
Afrosiyob devoriy surati 
Qadimgi Afrosiyob xarobalarida topilgan suratda esa tantanali yurish 
tasvirlangan. Suratda tasvirlangan oq fil, uning ustiga o‗rnatilgan taxtiravonga 
joylashib olgan malika, uning joriyasi, ot minib olgan hamrohlari va qo‗riqchilari 
ko‗z oldingizda namoyon bo‗ladi. Bu suratda hukmdorning uylanish marosimiga 
oid kelin (malika)ni tushirib kelish lahzasi tasvirlangan bo‗lishi mumkin. Malikani 
kuzatib kelayotgan ayollarning birinchisining qo‗liga so‗g‗dcha «malikaning 
yangasi» deb yozib qo‗yilgani bundan dalolat beradi. 
VI-VII 
asrlar 
Markaziy 
Osiyoda 
san‘atning rivojlanganligi bilan 
xarakterlanadi. Ayniqsa, musiqa va qo‗shiqchilik san‘atlari yuqori darajaga 
ko‗tarila boradi. Musiqa va qo‗shiqchilik san'atlarining rivojlanishi So‗g‗diyona 
hududida yaqqol sezilib turgan. 
Qadimgi 
Markaziy 
Osiyo 
musiqa 
madaniyati 
yuksak 
darajada 
rivojlanganligini mintaqaning turli hududlarida olib borilgan arxeologik 
qazislimalar natijasida topilgan ashyoviy dalillar ham ko‗rsatadi. Bunga 
musiqachilar tasviri tushirilgan turli xil buyumlar va idishlar dalil bo‗la oladi. 
Jumladan, V-VI asrlarga oid Bolaliktepadan topilgan tasvirda bazmi jamshid 
tasvirlangan bo‗lib, unda chang va nay chalayotgan sozandalar, qo‗shiq 
kuylayotgan xonanda ko‗zga tashlanadi. 
Ushbu davr san‘atkorlari nafaqat Markaziy Osiyoda faoliyat ko‗rsatganlar, 
balki boshqa davlatlarda tashkil etilgan bayram, tantana va bazmlarda ham ishtirok 
etganlar. Xususan, Markaziy Osiyolik san‘at ahli bilan xitoylik san‘atkorlar 
o‗rtasida doimiy hamkorlik mavjud bo‗lgan. Markaziy osiyolik san‘atkorlar 
Xitoyda bo‗ladigan tantanalar va bayramlarning doimiy ishtirokchisi bo‗lgan. 
Xitoy imperatorlari saroylarida o‗tkaziladigan tantanalarda Turkistondan borgan 
dorbozlar, akrobatlar, ko‗zboylag‗ichlar, olovyutgich va purkagich afsungarlar 
hamda qiziqchilar o‗z mahoratlarini zavq-shavq bilan namoyish qilganlar. Hatto 
Xitoyning Chanon shahri aholisi qo‗g‗irchoq o‗yinini ilk bor VII asrda 
Turkistondan borgan san‘atkorlar ijrosida tomosha qilishga muyassar bo‗lgan. 
Qadimgi Markaziy Osiyoning ilm-fani dunyoning barcha madaniy jihatdan 
taraqqiy etgan hududlaridagi singari, eng avvalo, dehqonchilik madaniyatining, 
hunarmandchilik va iqtisodiy-madaniy aloqalarning rivojlanishi bilan bog‗liq holda 

---

36 
vujudga kelgan. Bizgacha yetib kelgan ko‗pgina hujjatlar, taqvimlar va boshqa 
yodgorliklarda ko‗rsatilishicha, qadimgi Markaziy Osiyoda ilmi nujum, handasa, 
yer ilmi, fizika va boshqa tabiiy fanlar taraqqiyotida birmuncha ilgarilash mavjud 
bo‗lgan. 
Bu davrda, ayniqsa, turli elatlar va xalqlarning tili va yozma adabiyoti, san‘ati 
va fani taraqqiy etib, qo‗shni davlat va hududlar: Hindiston, Eron, Vizantiya, 
slavyan xalqlari madaniy taraqqiyotiga o‗z ta‘sirini ko‗rsatgan. Ushbu davlatlar 
bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarning yo‗lga qo‗yilishi madaniy 
boyliklarning boshqa o‗lkalarga yoyilishi va boshqa xalqlar madaniy hayotining 
ilg‗or yutuqlarini o‗rganish imkonini yaratib bergan. Bu davrda diniy 
dunyoqarashda o‗zgarishlar ro‗y bera boshlagan. 
Turk xoqonligi hududlarida o‗troq, ko‗chmanchi va yarim ko‗chmanchi aholi 
yashaganligi sababli, ularning diniy qarashlarida ham turli-tumanlik mavjud 
bo‗lgan. Masalan, o‗troq aholi o‗rtasida ko‗proq zardushtiylik, buddaviylik, 
moniylik dinlari asosiy diniy e'tiqodlar bo‗lgan bo‗lsa, ko‗chmanchi aholi o‗rtasida 
ko‗proq totemizm va shomonlik hukmron diniy 
tasavvurlar hisoblangan. Yarimko‗chmanchi aholi 
o‗rtasida ham totemistik, ham zardushtiylik, ham 
xristianlik, ham monizm, ham Anaxita va Er Xubbiga 
sig‗inish mavjud bo‗lgan. 
Tohariston, Farg‗ona, Yettisuv va Sharqiy 
Turkistonda buddaviylik dini keng tarqalgan. Shu 
sababli bu hududlarda olib borilgan qazishmalar 
natijasida ko‗plab budda ibodatxonalari topilgan. 
Masalan, Tohariston hududidagi Balx shahrida yuzga 
yaqin, Termizda o‗nga yaqin, Kabodiyonda uchta 
hamda Farg‗ona vodiysidagi qadimgi Quva shahri 
xarobalaridan ikkita buddaviylarning ibodatxonalari 
topilgan. Quva shahridagi ibodatxonalarda olib borilgan 
arxeologik qazishmalar natijasida loydan yasalgan 
rang-barang haykal va haykalchalar qazib olingan. 
Turk xoqonligi davrida O‗rta Osiyo va u bilan 
muntazam ravishda madaniy aloqalar olib boruvchi Sharqiy Turkiston hamda 
Xitoy xalqlari mafkuraviy hayotida moniylik dini ham muhim rol o‗ynagan. 
Ma'lumki, moniylik dini zardushtiylik, nasroniylik va buddaviylik dinlarining 
qo‗shiluvi natijasida vujudga keldi. Uning asoschisi Moniy hozirgi Iroqda 216- 
yilda tug‗ilgan bo‗lib, mazkuruchala dinning asosiy jihatlarini: zardushtiylikdan 
ezgulik va yovuzlikning o‗zaro kurashi; buddaviylikdan taqvodorlik yo‗lini; 
nasroniylikdan missiya (xudoning vakili) g‗oyalarini birlashtirib, dastlab qadimgi 
Midiya va Eron hududlarida targ‗ib qila boshlaydi. Eron shohi Bahrom I 
tomonidan 277-yili qatl etiladi.
Turk xoqonligi davrida moniylik So‗g‗diyona, Tohariston, so‗ngra, Sharqiy 
Turkiston va Xitoyda keng tarqaiadi. Sharqiy Turkiston va Xitoyda keng 
tarqalishida so‗g‗diyonalik missionerlarning roli benihoya katta bo‗lgan. VILI