H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

Xususiylashtirish va inflyatsiya 
Xususiylashtirish jarayonining boshqa iqtisodiy jarayonlar bilan o‘zaro 
bog‘liqligini idrok etish ham anchagina muhim ahamiyatga ega. Uning pul 
xo‘jaligi bilan bog‘liqligi nisbatan yaqqolroq ko‘zga tashlanadi, sababi, 
xususiylashtirish inflyatsiyaga qarshi kurashishga xizmat qiladi. Birinchidan, 
bu davlat korxonalarini moliyaviy ta’minlash va qo‘llab-quvvatlash vazifasini 
davlat budjeti zimmasidan soqit etishi bilan izohlanadi, chunki ular mulkning 
boshqa ko‘rinishlarini qabul qilgan bo‘ladi. Bu demak, davlat hatto, avvalgi 
ko‘lamdagi daromadga ega bo‘lgan taqdirda ham, ijtimoiy sohani, ta’lim, 
madaniyat, sog‘liqni saqlashni qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirishga ko‘proq 
mablag‘ yo‘naltirishi mumkin bo‘ladi. 
Bundan tashqari, mabodo xususiylashtirish korxonalarining xo‘jalik 
faoliyati samaradorligini oshirish maqsadida o‘tkazilayotgan bo‘lib, ana shu 
maqsadga erishilgan bo‘lsa, bu holda, davlat ana shu korxonalardan soliq 
tarzidagi tushumlar ko‘payganligi hisobiga davlat budjetiga tushumlarni 
oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Budjetni sog‘lomlashtirish esa, (buni biz 
keyinroq bilib olamiz), inflyatsiyaga qarshi qaratilgan eng muhim tadbirlardan 
biri hisoblanadi. 
Xususiylashtirishning inflyatsiyaga qarshi qaratilgan boshqa bir muhim 
omili shundan iboratki, qimmatbaho qog‘ozlarni va davlat mulkini sotish yo‘li 
bilan aholining talaygina pul mablag‘lari «tortib olinishi» ta’minlanadi, bu 
tovar va xizmatlar bozorida talab va taklif o‘rtasidagi nisbat yaxshilanishiga, 
narx-navoning barqarorlanishishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 
 
Qisqacha xulosalar 
Umuman, insoniyat sivilizatsiyasi, iqtisodiy tizimlar taraqqiyotida, tovar 
ishlab chiqarishning vujudga kelishi va rivojlanishida mehnat taqsimoti bilan 
bir qatorda mulk hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ammo mulk o‘z borlig‘ining 
qo‘shaloq usuliga: iqtisodiy va huquqiy usullariga ega. Mulkchilik 
munosabatini o‘zlashtirish va foydalanish, tasarruf etish va egalik qilishning 
yaxlitligini taqozo etadi. Mana shu aytilgan jihatlar mulkchilikning ajralmas 
unsurlaridir. 
O‘zbekiston Respublikasida, asosan, mustaqillik davrida mulkchilik 
munosabatlarida juda katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Dunyoning rivojlangan 
davlatlaridagidek mulkchilik munosabatlari, mulk turlari har xil bo‘lib, bozor 

---

193 
iqtisodiyoti talablariga javob beradigan holda shakllanib va rivojlanib 
bormoqda.
Albata, birinchi navbatda mulkchilik munosabatlari va ularning turlari 
(mayda mulk sinfi va o‘rtacha mulk sinfi) hammasi mahsulot-tovar va 
xizmatlarni ishlab chiqarish bilan shug‘ullansa, rivojlansa maqsadga muvofiq 
bo‘lar edi, ya’ni mulkchilik munosabatlari va ularning turlari ishlab chiqarish 
bilan shug‘ullanishi lozim. 
Mulk tushunchasi. Mulk o‘zi nimadan iborat? Mulk ko‘proq 
umumlashagn shaklda – bu kishilarning moddiy boyliklarini o‘zlashtirish 
usullariga asoslangan munosabatlaridir. Boshqacha so‘z bilan aytganda, bu 
yerda munosabatlarning ikki qatlami qatnashadi.
1) Kishilarning buyum, ashyolar bilan ob’ektiv-sub’ektiv munosabatlari 
(u -bu narsalar bilan nima qila oladi va nima qila olmaydi); 
2) sub’ektli–sub’ektga oid mulkdorlar va boshqa kishilar o‘rtasida yuz 
beradigan munosabatlar (mulkdorning atrofidagilarga nisbatan qanday huquq 
va majburiyatga egaligi).
Bir qancha ilmiy maktablarning vakillari munosabatlarning birinchi 
qatlamini mustaqil emas, balki ikkinchisining bir qismi, deb taxmin qiladilar.
Ushbu munozaralarga mantiqiy berilmasdan hozirgi vaqtda umumqabul 
qilingan va iqtisodiy taxminlar uchun ko‘proq samarali yo‘nalishlarga XX 
asrning 60-yillarida birinchi Amerika iqtisodchisi R.Kouz shakllantirilgan 
mulkning huquqiy nazariyasiga (keyinchalik Nobel mukofoti sovrindori) 
to‘xtalamiz. Kouz mulkini shundaygina emas, balki mulkka egalik qilish 
huquqining alohida elementlarini ko‘rib chiqishni taklif etadi.
Shu nuqtai nazardan mulk yaxlit tosh emas, balki qandaydir to‘plangan 
(to‘xtam) huquqni tasavvur etadi.
Boshqalarga nisbatan mulkka egalik qilish huquqi 11 elementlarni o‘z 
ichiga oladi: 
1.Egalik qilish huquqi; 
2.Foydalanish huquqi; 
3.Boshqaruv huquqi; 
4.Daromad olish huquqi; 
5.Sotish, o‘zgarish, o‘zgartirish, yo‘q qilish huquqi; 
6.Mulk xavfsizligiga oid huquq (ekspropriatsiyadan himoya qilish); 
7.Vasiyat qilishga meros olish huquqi; 
8.Boylikka muddatsiz egalik qilish huquqi; 
9.Atrofdagilarga zarar keltiradiganni ta’qiqlash huquqi; 
10.Qarzni undirish huquqi; 

---

194 
11.Mulk vakolatini qaytarish huquqi.
Moddiy boyliklarni o‘zlashtirish usullariga bog‘liq bo‘lgan kishilar 
o‘rtasidagi munosabatlarni aniqlab berib, mulkka egalik qilish huquqi «mulk» 
tushunchalarining aniq mazmunini ochib beradi. Iqtisodiy tizimlar uchun 
haqiqatan ular «o‘yin qoidasini» aniqlab beradilar. 
Xususiy mulkchilik. Bozor iqtisodiyoti uchun ishlab chiqarishni amalga 
oshirishda xususiy mulkchilik asosiy ahamiyatga ega. 
Qachonki, barcha huquqiy tutam bitta jismoniy yoki huquqiy shaxslar 
qo‘lida to‘planganda mutlaqo xususiy mulkchilik haqida gapirish mumkin. 
Ammo mulkdor huquqiy mulkning bir qismini aniq shartlar asosida boshqa 
shaxslarga bersa, masalan, korxona egasi moneterlarga uni boshqarish huquqi 
bilan berdaigan bo‘lsa, huquqni taqsimlash kombinatsiyalarinig variantlari 
korxonalarning har xil shakllarini yuzaga kelishiga asos bo‘ladi (xususiy 
korxonalarnig shaxsiyatparasligidan hissadorlik jamiyatigacha).
Mulkchilik huquqining boshqacha, ko‘zda tutilmagan sharoitlari bo‘lishi 
ham mumkin. Ular to‘plamga kiradigan mulkdor huquqlarining bir qismidan 
mahrum bo‘lsa yoki bu huquqlarning bir qanchasi boshqa shaxslar tomonidan 
qonunga hilof ravishda tartibga olingan bo‘lsa ham yuzaga keladi.
Har bir mulkdorning huquqi aniq ifodalanishi, huquq to‘plami 
elementlarining farqlanishi, ularning qonuniy mustahkamlanishi va himoyasi 
hamda mulkdor huquqi iqtisodiyot nazariyasi fanida mulkdor huquqini 
tasniflash nomini oladi. Bu tushuncha teskari (qarshi) tushuncha bilan ifoda 
etilishi mumkin. Tasniflash deganda, iqtisodiy resusrlarga erkin kirish 
mulkdordan tashqari barcha uchun istisno etiladi, degan ma’noni anglatadi. 
Agar barcha uchun resurslarga erkin kirish bo‘lsa, unda ular hech kimniki 
bo‘lmay qoladi (egasiz bo‘lib qoladi). Bozor munosabati faqat tasniflash naqd 
bo‘lganda ishlay boshlaydi.
Hozirgi vaqtda mulkdorning huquqiy to‘plami aniq ifoda etilmagan va u 
yetarli darajada qonun bilan samarali himoya qilinishi kerak. Asosan, buni 
MDH mamlakatlarida xususiylashtirilgan korxonalar misolida ko‘rish 
mumkin. Mulkdor huquqi bu yerda uchta asosiy guruhlar - sub’ektlar o‘rtasida 
«bo‘lingan»:
1) korxonalar ishchilari o‘rtasida;
2) ushbu korxonalar rahbarlari o‘rtasida;
3) tashqi mulkdorlar -ular o‘rnida ko‘proq xususiy firmalar va banklar 
chiqadilar. Ular o‘rtasida barcha huquq to‘plamiga ega bo‘lish yoki ularga 
boshchilik qilish uchun kurash ketadi.

---

195 
Iqtisodiy kategoriyalar tili bilan foydalanib aytadigan bo‘lsak, ko‘p 
joylarda mulkdor huquqining rasman berilishi sodir bo‘ldi, tasniflash esa, hali 
tashkil topish jarayonida turibdi. Bozorning rivojlanishi bilan tasniflash yangi 
fazaga kirishi kerak, bunda mulkdorlar huquqining to‘plami qayta 
taqsimlanishi natijasida (olib sotish, olib-sotarlik, qisman o‘zaro kechmoq, 
korxonalarni yomon boshqaruv natijasida bankrot bo‘lishi) huquq 
mustahkamlanadi va ko‘proq resusrlardan ratsional va samarali foydalanishga 
qobiliyatli mulkdorga o‘tadi. Davlatning asosiy vazifalaridan biri -shunday 
rivojlangan voqealarni rag‘batlantirish bo‘ladi.