H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

Iqtisodiy erkinlik. Xususiy mulkchilik iqtisodiy erkinlikni ikki asosiy 
yo‘nalishlar bo‘yicha yuzaga kelishini oldindan belgilab beradi: 
•erkin tadbirkorlikni; 
•erkin iste’molchi tanlovini. 
Iqtisodiy erkinlikning amalga oshirilishi ham tadbirkorlik bilan, ham 
iste’molchilik bilan shaxsiy manfaatning ustunligini taxmin etadi. Erkin 
tadbirkorlik faoliyati deganda, yalpi ishlab chiqarishni tashkillashtirishga qaror 
qilinganlik tushuniladi. Nima, qancha miqdorda, qanday texnologiya 
yordamida ishlab chiqariladi degan savollarini hal etish uning suveren 
huquqidir. Albatta, mutlaqo erkinlik bo‘lmaydi, uning doirasi qonun bilan va 
uning davlat himoyasida turganligi bilan ifoda etiladi.
Tadbirkorlik erkinligi uzoqqa cho‘zilishi bilan birga, ya’ni tadbirkor 
(jismoniy va huquqiy shaxs) u nafaqat daromad olib kelmaydigan, balki 
korxonalarning xarob bo‘lishiga sabab bo‘lgan noto‘g‘ri qarorlarni qabul qilish 
huquqiga ham ega.
Bozor mexanizmlari normal ishlashi uchun iste’molchi tanlovi 
erkinligining mavjudligi zarurdir. Bu deganimiz, iste’molchi ixtiyori uchun 
o‘zining talabini o‘z qo‘lida tutmog‘i lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida hech 
qanday «eng yuqori» darajali tushuncha (ziyonli, foydali, ilmiy asoslangan–
asoslanmagan va boshqalar) iste’molchini aniq tanlovga majburlashi mumkin 
emas, garchan, albatta, qandaydir me’yorda unga ta’sir ko‘rsatishiga ega bo‘lsa 
ham qobiliyatli. Shu ma’noda iste’molchi qabul qilgan qarorining suvereniteti 
to‘g‘risida gapirish mumkin, buni uning o‘zidan boshqa hech kim hal qila 
olmaydi. Shuning uchun iste’molchi qaroriga barcha ishlab chiqaruvchilar 
moslashmog‘i shart.
Davlat tomonidan iste’molchi suverenitetini qo‘llab-quvvatlashda aynan 
huquqini himoya qilishni va aniqlash zarurdir. Bunga xususan iste’molchining 
huquqini himoya qilish, insofsiz raqobatchilikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaslik 

---

196 
borasida O‘zbekistonda ishlab chiqilgan va harakatdagi qonunlar xizmat 
qilmoqda.
Davlatning o‘zi, talon yoki ta’minot varaqasida (kartochkada) qandaydir 
iste’mol normasini belgilab kiritishi iste’molchining suverenitetini cheklashi 
mumkin. Bunday holatlarga faqat urush vaqtida, tabiiy halokat yoki 
noiqtisodiy vaziyatlarda va keskin iqtisodiyot tanqisligi sharoitida yo‘l 
qo‘yilishi mumkin bo‘ladi.
Bozor iqtisodiyotinig natijaviy prinsipi bo‘lib shaxsiy manfaat ustunligi 
hisoblanadi. Shaxsiy naflilikning sababi tanlashning juda ham kuchli manbasi 
bo‘ladi, shuning uchun har qanday tadbirkor o‘ziga nima foydali bo‘lsa faqat 
o‘shani qiladi.
Jamiyat ham shu bilan kifoyalanadi. Agarda birja chayqovchisining 
harakati qonunga zid bo‘lsa, u bozor tizimida har qanday harakatni amalga 
oshirishi mumkin, hatto butun iqtisodiyotga ziyon keltirishiga qaramasdan, 
milliy valyuta kursiga putur yetkazsa ham.