H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

Sintetik yondashuvlar iqtisodiyot nazariyasida sezilarli darajada yoyildi. 
Bu bir fan doirasida mavjud bo‘lgan bir yoqlamalikni yengib o‘tishga 
(tushunsa bo‘ladigan) intilish bilan izohlanadi, kamroq darajada bu uslubiyat 
iqtisodiyot nazariyasining umumiy usullariga taalluqli, chunki bu borada 
tadqiqot yaxlitligini boy berish xavfi bor. 
So‘nggi davrda sintezdan boshqacha turli uslubiyatlar aloqadorligi 
tushunchasidan kelib chiqgan nuqtai nazar kuch to‘play boshladi. Bu 
uslubiyatlar plyuralizmni tan oluvchi «yangi ekletika»dir (B.Kolduell, T.Kun, 
E.Ostrom, D.Xausman va boshqalar). Turli ilmiy nazariyalar hamkorligi 
qulaylik, soddalik, shuningdek, o‘zaro murosasizlik tamoyillardan kelib 
chiqib, tadqiqotchilar yoki ilmiy maktablar o‘rtasidagi bitimlarni 
(konvensiyalarni) o‘z zamiriga qo‘ygan konvensionalizm ana shu 
yo‘nalishning o‘ziga xos jihati (usuli) bo‘lib qoldi. Iqtisodiyotning u yoki bu 
qismlarini tadqiq etishda tahlilning turli, o‘ziga xos usullaridan foydalanish 
ham keng yoyilgan. 
Ko‘rsatib o‘tilgan uslubiy yo‘nalish iqtisodiy tadqiqotlar imkoniyatini 
kengaytiradi, ammo bunda ilmiy tizimlarni parchalab yuborish, ularning 
yaxlitligini boy berish xavfi bor. 
Tobora murakkablashib borayotgan ijtimoiy-iqtisodiy voqelikni to‘liq aks 
ettiradigan uslubiy yondashuvlarini izlash, shak-shubhasiz davom etadi. 
Modellashtirish usullari. Iqtisod fanining eng samarali usullaridan biri – 
tadqiq etilayotgan hodisalarni matematik modellashtirishdir. Modellashtirish 

---

80 
ilmiy tafakkur vositasi sifatida idrok etilayotgan ob’ektlar mohiyatiga kirib 
borish, ularga xos qonuniyatlarni aniqlashga xizmat qiladi. 
Biron-bir hodisa, ob’ektni modellashtirish deganda, uning soddalashgan 
nusxasini – matnda, rasmda, matematikada va kompyuterda yaratish 
tushuniladi. 
Modellashtirish jarayoni quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 
1. Predmetning ta’rifi va tadqiqot maqsadlari. 
2. Ko‘rib chiqilayotgan iqtisodiy tizimdan qiziqish uyg‘otgan iqtisodiy 
ob’ektlarni ajratib olish. Ob’ektni o‘rganish. Ob’ektning tuzilishini, qanday 
faoliyat ko‘rsatishini, uning faoliyatiga qanday omillar ta’sir etishini, uni 
baholash yoki optimallashtirish mezonlari nimalardan iborat ekanligini, 
optimallashtirilgan taqdirda qanday me’yorlarda qo‘yilgan maqsadga 
erishilishini tushunish. 
3. Har bir ob’ektning qo‘yilgan vazifaga javob beradigan eng muhim va 
juz’iy tavsiflarini aniqlash. Ta’rifiy modellashtirish. Ularning o‘zaro 
aloqalarini qayd etish va so‘z bilan sifatli ta’riflash. 
4. Matematik modellashtirish. Iqtisod ob’ektining e’tiborga olinadigan 
tavsiflari uchun ramziy belgilarini qabul qilish. Ob’ektning asosiy tavsiflarini 
va ular o‘rtasidagi aloqalarni (imkon qadar) shakllantirish, iqtisodiy ob’ektning 
shakli, olinayotgan matematik modeli. Ta’rifiy modelni o‘zgaruvchi vazifalar, 
tenglamalar, tengsizliklar va shu kabi boshqa matematika vositalari yordamida 
rasmiy matematika tiliga o‘tkazish. 
5. Yechim usulini tanlash va uni olish. 
6. Yechim tahlili. Haqiqiy ob’ektga o‘xshashligini tekshirish. 
U yoki bu mezonlariga ko‘ra iqtisodiy matematik modellar mikroiqtisodiy 
va makroiqtisodiy, nazariy va amaliy, turg‘un va harakatdagi, muvozanatli va 
muvozanatsiz, optimallashgan va optimallashmagan, aniq va statistik 
modellarga bo‘linadi. 
Iqtisodiy modellar iqtisod ob’ektlari faoliyatining o‘ziga xos 
xususiyatlarini aniqlash, shularga asoslanib, qandaydir o‘lchamlar o‘zgargan 
taqdirda ob’ektning fe’l-atvorini oldindan ko‘ra bilish, masalan, almashuv 
kursining o‘sishini, iqtisodiy talab va ehtiyoj o‘zgarishini, daromadning 
kamayishini oldindan bashorat qilish faqat ichki hissiyotga asoslanadi. Ammo 
bunda ko‘rib chiqilayotgan vaziyatga ta’sir o‘tkazayotgan iqtisodiy 
ko‘rsatkichlarning o‘zaro muhim aloqalari unutib qoldirilgan, noto‘g‘ri 
belgilangan yoki xato baholangan bo‘lishi mumkin. Asl modelda esa, barcha 
o‘zgarib turuvchi aloqalar miqdordan kelib chiqib baholanishi mumkin, bu 
ancha-mucha sifatli va ishonchli bashorat qilish imkonini beradi. Har qanday 

---

81 
iqtisodiyot agenti uchun vaziyatni to‘g‘ri bashorat qilish imkoniyati avvalabor, 
ko‘proq daromad olish, zarardan qochib qutilish ma’nosini anglatadi. Davlat 
siyosatida ham xuddi shunday. 
Iqtisodiyotdagi hodisalarni modellashtirar ekanmiz, biz birinchi navbatda, 
mazkur hodisani qanday asosiy ko‘rsatkichlar yordamida tavsif etish 
mumkinligi, ana shu ko‘rsatkichlar qaysi omillarga ko‘proq bog‘liqligi, 
bog‘liqliq qandayligi (ijobiy, salbiy), tadqiq etilayotgan ko‘rsatkichlar ularni 
belgilovchi omillar o‘rtasidagi muayyan aloqadorlik qanday ekanligi bilan 
qiziqamiz. So‘nggi savol iqtisodiyot nazariyasining usullari bilan hal 
etilmaydi, unga javob topish uchun matematik statistika va ekonometrika 
usullariga murojaat etish kerak. 
Iqtisod fanida miqdoriy iqtisodiy-matematik modellar va sifatli 
tasdiqlarga yoki ixtiyordagi iqtisodiy ma’lumotlarga asoslanib, ehtimollik 
nazariyasi va iqtisodiy ma’lumotlarni qayta ishlashga moslashtirilgan 
matematik statistika yordamida qilingan farazlarning empirik verifikatsiya 
(tekshirish, asoslash, baholash) usuli alohida o‘rin tutadi. 
Har qanday iqtisodiy tadqiqot statistik ma’lumotlardan foydalanishni 
taxmin qiladi. Statistik ma’lumotlar iqtisodiyotda empirik qonuniyatlarni 
aniqlash va asoslash uchun zamin hisoblanadi. Tadqiq etilayotgan iqtisod 
ob’ekti faoliyatini tavsiflovchi ma’lum miqdordagi ma’lumotlarsiz iqtisodiy 
model ahamiyatini amalda aniqlab bo‘lmaydi. 
Iqtisodiy ma’lumotlar odatda, ikki turga: chaparasta ma’lumotlar va 
muvaqqat qatorga bo‘linadi. Chaparasta ma’lumotlar bu biron-bir iqtisodiy 
ko‘rsatkich bo‘yicha o‘xshash ob’ektlar yoki turli mintaqalar uchun olingan 
ma’lumotlardir. Muvaqqat qatorlar – bu bir ob’ektning o‘zini, ammo vaqtning 
turli davrlarida tavsiflovchi ma’lumotlardir. Muvaqqat ma’lumotlar tahlili 
(firmaning savdo-sotig‘ida, qisqa muddatli foiz stavkalarida, inflyatsiyada, 
ishsizlikda, yalpi milliy ishlab chiqarishda va boshqa iqtisodiy 
ko‘rsatkichlarda kuzatiladigan) ana shu kattaliklarning o‘zgarish tamoyillarini 
tadqiq etilayotgan kattaliklarning vaqtincha qaramligi ichki sabablarini tahlil 
qilmay turib, aniqlash va ularni oldindan aytish maqsadlari uchun 
ekstrapolyatsiya qilish imkonini beradi. Ba’zan iqtisodiyotda muvaqqat va 
chaparasta ma’lumotlarning kombinatsiyasi – panel ma’lumotlar uchrab 
turadi. 
Iqtisodiy ma’lumotlarni yig‘ishdan maqsad qaror qabul qilish uchun 
axborotlar bazasini qo‘lga kiritish hisoblanadi. Tabiiyki, ma’lumotlar tahlili va 
qarorlar qabul qilish qandaydir ichki hissiyot (aniq bo‘lmagan) yoki miqdoriy 
(aniq) iqtisodiy modelga asoslanib amalga oshiriladi. Shu sababli, aynan 
tegishli model uchun zarur bo‘lgan materiallarni yig‘ishadi. 

---

82 
Har qanday iqtisodiy ma’lumot qandaydir iqtisodiyot ob’ektlarining yoki 
ularning o‘z xususiyatlarining miqdoriy tavsifidan iboratdir, ular tadqiqot 
ob’ekti fe’l-atvorining empirik qonuniyatlarini aniqlash va tahlil qilish uchun 
zamin hisoblanadi. Ular ko‘p sonli omillar ta’siri ostida shakllanadi, ammo 
ularning hammasini ham sirtdan nazorat qilib bo‘lmaydi. Nazorat 
qilinmaydigan omillar qandaydir tasodifiy ma’no kasb etishi, shunday qilib, 
o‘zlari belgilaydigan ma’lumotlarga tasodifiylik xususiyatini bag‘ishlashi 
mumkin. Iqtisodiy ma’lumotlarning statistik tabiati ularni tahlil qilish va qayta 
ishlash uchun maxsus, o‘ziga mos statistik ma’lumotlarni qo‘llash zaruratini 
taqozo etadi. 
Yig‘ilgan ma’lumotlar turli shaklda: jadval, diagramma, chizma 
ko‘rinishida taqdim etilishi mumkin. Ma’lumotlarni qayta ishlashdan 
kuzatiladigan asosiy maqsadlardan biri iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi 
aloqadorlikni aniqlash va tahlil qilish xisoblanadi. Buning uchun tadqiqotning 
birinchi bosqichida chizma usuli qo‘llanilishi mumkin. Muvaqqat qator uchun 
chizma tuzilishi, agar vaqt o‘zgarishlari abssissa o‘qida joylashgan bo‘lsa, 
o‘rganilayotgan o‘zgaruvchi dinamikasining xarakteri haqida: trendning 
mavjudligi yoki mavjud emasligi haqida, tebranishlar muntazamligi 
(davriyligi) haqida, dinamikaning barqarorligi va hokazolar haqida umumiy 
mulohaza yuritish mumkin bo‘ladi. Har ikki ko‘rsatkich o‘rtasidagi aloqa 
haqida yoyilish chizmasi yordamida, agar unda bir ko‘rsatkichning qiymati 
abssissa o‘qi bo‘ylab, boshqasiniki ordinata o‘qi bo‘ylab joylashgan va 
kuzatuvlardan foydalanilgan bo‘lsa, fikr yurtish mumkin. 
Chizmaning yuzaki tahlili tanlab olingan iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasida 
musbat yoki manfiy aloqa mavjudligi haqidagi farazni ilgari surish, ya’ni bir 
ko‘rsatkichning o‘sishi, boshqasining o‘sishi (pasayishi) bilan birgalikda 
kechadi, deb taxmin qilish imkonini beradi. 
Iqtisodiy ma’lumotlar ixtiyorimizada bo‘lsa, mavjud modelning 
o‘lchamlarini aniqlabgina qolmay, ilgari noma’lum bo‘lgan empirik 
qonuniyatlarni ham aniqlash, so‘ngra aniqlangan qonuniyatlarga asoslanib, 
tegishli nazariy modelni yasash mumkin.
Modellashtirishda EHMda, kompyuterda modellashtirish alohida o‘rin 
egallaydi. Bu ko‘rgazmalilikni, qat’iylikni, modellashtirilayotgan ob’ektga har 
hil ta’sirlar oqibatini tahlil qilish imkonini o‘zida mujassam etadi.