H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

Strukturalistik yondashuv tizim tarkibiy qismlarini, ya’ni uning ichki 
tuzilishini, uning qismlari o‘rtasidagi munosabatlar majmuini aniqlashga urg‘u 
beradigan uslubiy yondashuvdan iborat. Ilmiy bilimning turli sohalarida XX 
asrning birinchi yarmida tarkib topgan ana shu yondashuvning eng taniqli 
vakillari K.Levi-Stross, M.Fuko, T.Parsons, R.Merton hisoblanadi. 
Yuqoridagi yondashuvning o‘ziga xos jihatlari deb quyidagilarni 
hisoblash mumkin: qismlarni tartibga solishga intilish, hodisa ob’ektivligini 
faqat uni tizim tarkibiga kiritish orqali tushunish, tarkibiga kirmaydigan 
hamma narsani «tizimning astari sifatida» chiqarib tashlash va h.k. 
Strukturalistik yondashuv yuqorida qayd etilgan bir qator shaklan 
mantiqiy usullardan foydalanish bilan birga, faqat o‘ziga xos cheklangan 
usullari ham faol qo‘llanadi. Quyidagilar shular jumlasidandir: 

---

77 
• Struktura qismlarining mazmuni bilan ular bajarayotgan vazifalar 
o‘rtasidagi aloqaga urg‘u beruvchi tarkibiy-funksional tahlil (mazkur o‘zaro 
aloqalarda urg‘u har xil bo‘lishi mumkin); 
• Strukturalarning iyerarxiya tamoyili (tizim qismlari bir-biriga 
bo‘ysunishini e’tirof etish, shu jumladan, ko‘zlangan maqsadga erishishni 
ko‘zlab); 
• «binar oppozitsiyasi» usuli (juft kategoriyalardan: tabiat-erkin, talab-
taklif, kichik biznes-yirik biznes va h.k.foydalanish); 
• rekombinatsiyalar usuli (tizimning asosiy qismlariga ega bo‘lgan turli-
tuman birikmalar va qayta guruhlashdan foydalanish) va h.k.
Ko‘rsatib o‘tilgan yondashuv matematik mantiq va modellashtirish 
usullaridan keng foydalanadi. Ayni vaqtda, strukturalistik yondashuv, 
pozitivistik yondashuv bilan qo‘shilib ketishi va so‘nggi yondashuvga 
tartiblilik jihatlarini olib kirishi mumkin. Shuning uchun strukturalizmni 
hozirgi zamon pozitivizmining bir turi sifatida talqin etuvchi nuqtai nazarning 
mavjudligi tasodifiy emas. Iqtisodiyot nazariyasida strukturalistik yondashuv 
sezilarli rivoj topdi. Bu, masalan, turli iqtisodiy birliklarning (qismlarning) 
ta’sir etish usullarida, iqtisodiy tizimning ikki xil daraja sifatida makro va 
mikroiqtisodiyotga bo‘linishida, iqtisodiyot turli institutlari vazifalarining 
chegaralanishida, hozirgi zamon iqtisodiyotining aralash iqtisodiyot deb 
ta’riflanishida, uning ma’lum parametrlari tahlilida va h.k. 
Shu bilan birga, strukturalistik yondashuvining amalga oshirilishini 
soddalashtirish, genetik aloqalarida e’tiborsizlik, tarkibiy tuzilishiga mos 
kelmagan voqealardan chetlashish havfi bilan bog‘liq. 70-80-yillarda 
rivojlangan postrukturalizmga birmucha kengroq imkoniyatlar beradi, u 
«tarkibiy bo‘lmagan» qismlarga ham tizimdan o‘rin topishga urinadi. 
Iqtisodiyot nazariyasiga nisbatan olganda, bu iqtisodiyotning ilmiy tizimiga 
iqtisodiyotga aloqasi bo‘lmagan, ammo iqtisodiyot asoslariga faol ta’sir 
etadigan, ularga murojaat etmay iqtisodiy siyosatning samarali yechimlarini 
topish qiyin bo‘lgan elementlarini (milliy – o‘ziga xoslik, ijtimoiy-madaniy, 
ekologik va h.k.) kiritishga urinishlarda ifodalanadi. Ammo bunda aytib 
o‘tilgan elementlarini qanday qilib yagona tizimning tarkibiy qismlari deb 
taqdim etish mumkin, degan muammo vujudga keladi.