H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

Dialektik yondashuv tabiat, jamiyat va tafakkur rivojlanishining umumiiy 
qonuniyatlari haqidagi fan bo‘lmish dialektika bilan bog‘liq. Tizim sifatida 
XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlarida nemis klassik faylasuflari (birinchi 
navbatda G.Gegel) tomonidan ishlab chiqilgan, so‘ngra birinchi marta siyosiy 

---

78 
iqtisodda dialektik yondashuvni qo‘llagan K.Marks tufayli materialistik 
dialektika ko‘rinishida rivoj topgan.
Dialektik yondashuv yuzada yashiringan sabab bilan oqibat o‘rtasidagi 
aloqalarni aniqlashga safarbar etadi. U mohiyat va hodisani, mazmun va 
shaklini, zaruriyat va tasodifni, imkoniyat va voqelikni bir-biridan farqlaydi, 
shunday qilib, u yoki bu predmet doirasida aloqadorlikning chinakam 
xarakterini ochib beradi. 
Dialektika rivojlanish jarayonlariga urg‘u beradi, ularning qonuniy 
xarakteriga ega ekanligi ko‘rsatadi, rivojlanish dialektikaning uch asosiy 
qonuni: miqdorning sifatga o‘tishi va buning aksi, qarama-qarshiliklarning 
birligi va o‘zaro kurashi, inkorni inkor etish orqali talqin qilinadi. Dialektik 
ziddiyat, ya’ni predmetga yoki uning qismlarga xos ikki bir-birini inkor 
etuvchi tomonlar (qarama-qarshiliklar) o‘rtasidagi nisbat harakatning muhim 
tamoyili rivojlanishning ichki impulsi, deb e’tirof qilinadi. Qarama-
qarshiliklarning «hal etilishi», ya’ni nisbatning (yangi kategoriyaning) paydo 
bo‘lishiga olib keladi va h.k. 
Dialektik yondashuv real olamni bilishning ikki o‘ziga xos usulidan 
foydalanadi (ular shaklan mantiqiy usullardan farqli ravishda dialektik mantiq 
usullari sifatida talqin etiladi). 
Mavhumdan ma’lum sari ko‘tarilish usuli. Mazkur usul yaxlit tizim 
doirasida tushunchalarni (kategoriyalarni) tartibga solish usuli, yaxlit nazariy 
qayta tiklash usulidir. Mavhumdan (bilishning avvalgi bosqichida ma’lumdan 
mavhum sari pasayish jarayonida ajratib olingan) ma’lum sari harakat ayni 
vaqtda dialektika tamoyillari va qonunlarini amalga oshirish zamirida qismdan 
yaxlit sari, oddiydan murakkab sari, qoloqlikdan taraqqiyot sari harakatning 
o‘zginasidir. Mavhumdan ma’lum sari ko‘tarilish tizimning birlamchi qarama-
qarshiligidan boshlab qarama-qarshiliklarning ko‘tarilish o‘qiga bamisoli 
tizilib boradi (K.Marksning «Kapital»ida tovar bilan qiymat iste’mol qiymati 
o‘rtasidagi qarama-qarshilik shunday vazifani o‘taydi).