H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi
tanlovi nazariyasining aksiomasi
Download 5.61 Mb. Pdf ko'rish
|
1 tom Mamedov, H., Muminov, N., Umarov, A., Ismailov, A.
|
tanlovi nazariyasining aksiomasi hisoblanadi. Iste’molchining fe’l-atvorini
izohlovchi nazariyani qurish uchun kamida ana shu fe’l-atvorning o‘zi bo‘lishi zarur, ya’ni muayyan iste’mol qiluvchi sub’ekt iste’mol sohasida muayyan qaror qabul qilishi va uni amalga oshirishi, masalan, ma’lum rangdagi va chizmadagi gulqog‘ozni tanlashi hamda uni sotib olishi kerak. Ammo birorta ham amaliy, hatto sukut saqlab qabul qilingan qarorni iste’molchi ko‘rib chiqilayotgan ne’matlar va ularning kombinatsiyalariga o‘z munosabatini 122 oldindan aniqlamay turib qabul qilmaydi. Shuning uchun xarid qilayotgan iste’molchi taqqoslayotgan ikki buyumlar termasidan qaysi birini yaxshi deb, yoxud ularni bir-biriga teng deb hisoblashini aytishi mumkin. Bu A>B yoki A imtiyoz berish munosabatini, «~» belgisi tenglik yoki farqi yo‘qligi munosabatini ifodalaydi. Aslini olganda, gap muayyan iste’molchi uchun ne’matlar turli termalarining prinsipial qiyoslanishi haqida bormoqda. Iste’molchi imtiyozlarining tranzitivligi aksiomasi iste’molchi tanlovi nazariyasining ikkinchi zarur sharti hisoblanadi. Ma’lum qaror qabul qilish, so‘ngra uni amalga oshirish uchun iste’molchi izchil ravishda bir ne’matni va uning termalarini boshqalaridan afzal topishi: agar A>B, B A>B bo‘ladi, agar A~B va B~A bo‘lsa, hamisha A~V bo‘ladi. Aslini olganda, gap iste’molchi fe’l-atvorining mantiqiyligi va izchilligi, uning turli ne’matlarga va ularning termalariga munosabatlari kelishilganligining izchilligi haqida bormoqda. Aks holda, iste’molchi tranzitiv bo‘lmagan imtiyozlarning berk doirasida sargardonlikka mahkum bo‘lib qoladi, hech qachon ne’matlarning u yoki bu turini tanlay olmaydi. Iste’molchi imtiyozlarining refleksliligi iste’mol tanlovi nazariyasining uchinchi aksiomasi hisoblanadi. Ne’matlarning har bir termasi o‘z o‘xshashidan yomon ham, yaxshi ham bo‘lishi kerak emas: A≥A, A A>A~A. Bu eski formal mantiqdagi ayniyat qonunini eslatadi, bunda har bir tushuncha o‘ziga-o‘zi ayniyatda bo‘lishi va mulohaza jarayonida o‘zgarmasligi kerak. Aslini olganda, bu har qanday iste’molchining muayyan tanlov vaziyatidagi imtiyozlari ne’matlarning bir xil termalariga qaratilgan bo‘lishi va tanlov jarayonida iste’molchining munosabati o‘zgarmasligi zarurligini anglatadi. Birmuncha amaliy iste’mol nazariyasini yaratish uchun umumiy xarakterga ega bo‘lgan, yuqorida aytib o‘tilgan aksiomalardan tashqari juda ham majburiy xususiyatga ega bo‘lmagan taxminlarni ham qilish lozim. Shunday qilib, biz qamrab olinayotgan hodisalar doirasini birmuncha toraytiramiz, lekin buning evaziga mazkur nazariyaning kattaroq ishchanligiga erishamiz. Ayni vaqtda bizning yo‘qotishlarimiz unchalik katta emas. Shu o‘rinda ehtiyojlarni qondirib bo‘lmasligi haqidagi taxmin juz’iy hisoblanadi. Iste’molning ushbu muammolarini hal etishda har qanday ne’matning ko‘proq miqdori hamisha shu xildagi ne’matning kamroq, miqdoridan afzal topiladi (yoki «ko‘proq bo‘lgani hamisha yaxshi»). Demak, ne’matlari bir xil bo‘lgan termalar ichidan ne’matlari ko‘proq bo‘lganini, hech bo‘lmaganda ne’matlardan bir turi boshqa termadagidan ko‘proq bo‘lganini hamisha afzal topamiz. Shuni nazarda tutish kerakki, bu taxmin 123 aksilne’matlarga–salbiy naflilik xususiyatiga ega ne’matlarga, to‘g‘ri kelmaydi. Aksilne’matlarni iste’mol qilish iste’molchining farovonligini oshirmasdan uni kamaytiradi. Masalan, havoning ifloslanishi yoki shovqin iste’molchilar naflilik darajasining tegishli ravishda pasayishiga olib keladi. Ayni vaqtda shuni nazarda tutish kerakki, aksilne’matlar bir vaqtning o‘zida bir xil iste’molchilar uchun salbiy, boshqa iste’molchilar uchun ijobiy naflilikka ega bo‘lishi mumkin (masalan, bir xonadagi kashanda va chekmaydigan kishi uchun ta’maki tutuni). Nihoyat, imtiyozlarning Download 5.61 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|