H. P. Abdulqosimov O‘zmu iqtisodiyot nazariyasi kafedrasi

 
6.3. Mahsulot 
Yalpi ijtimoiy mahsulot – ma’lum bir vaqt ichida (odatda, bir yilda) 
jamiyatda yaratilgan moddiy boyliklarning qiymati va jamiyatning barcha 
ehtiyojlarini qondirish uchun tayinlangan. 
Oraliq mahsulot – ishlab chiqarish jarayonida to‘liq, batamom iste’mol 
qilinadigan piravard tovar va xizmatlar yig‘indisi. 
Qo‘shilgan mahsulot – bu ishlab chiqaruvchilar tomonidan bevosita 
yaratilgan zaruriy mahsulotning oshirilgan qismi bo‘lib hisoblanadi. Moddiy 
ishlab chiqarishdagi ishchilarning qo‘shilgan mehnati bilan yaratilgan 
natijadir. 
Jami ijtimoiy mahsulot – bu moddiy ishlab chiqarish sohasi 
tarmoqlarida bir yilda yaratilgan yalpi ijtimoiy mahsulot. 
Piravard mahsulot – ishlab chiqarishda iste’mol qilingan mehnat 
predmetlarini chegirib tashlanganidan keyin qolgan jami ijtimoiy 
mahsulotning bir qismidir. 
Sof ichki mahsulot – yalpi ichki mahsulotning iste’mol qilingan 
kapitalni, ya’ni amortizatsiya ajratmalarini chegirib tashlanganida qolgan 
qismidir. 
Milliy mahsulot – bir yil mobaynida xalq xo‘jaligida ishlab chiqarilgan 
mahsulot tovar va xizmatlarning puldagi ifodasi. Bularni jami yalpi milliy 
mahsulot va sof milliy mahsulot deb ajratish qabul qilingan, bular o‘z 
navbatida asosiy vositalarning ishlab chiqarish natijasida eskirgan qismidan 
qolgan qiymatni amortizatsiya ajratmalaridan chegirib tashlangan yalpi ichki 
mahsulotga tengdir. 
Zaruriy mahsulot – moddiy ishlab chiqarishdagi ishchilarning ishlab 
chiqargan sof mahsulotining bir qismi bo‘lib, bu o‘z navbatida ishchilarning 
va ularning oila a’zolarining jismoniy va ma’naviy qobiliyatlari takror ishlab 
chiqarishni ta’minlaydi. 
6.4. Ishlab chiqarishning taraqqiyot bosqichlari 
Tarix fani aniqlashiga qaraganda, insonning olis ajdodlari hayot 
faoliyatiga ko‘ra hayvonlardan juda kam farq qilgan. Ular tirikchilik 
vositalarini yig‘ish bilan topishgan. Tabiiyki, o‘sha vaqtlarda muntazam yo‘lga 

---

137 
qo‘yilgan ishlab chiqarish bo‘lmagan. Shu sababli, odam tez-tez och qolishga 
majbur bo‘lgan.
Taxminan o‘n ming yil muqaddam tabiat mevalarini yig‘ish ilk buyuk 
kashfiyotga, o‘ziga xos inqilob – dehqonchilik (avvaliga Yerga eng sodda 
ishlov berish va urug‘ ekish) va chorvachilikka (yovvoyi hayvonlarni qo‘lga 
o‘rgatish va uy mollari sonini ko‘paytirish) olib keldi. Shunday qilib, doimiy 
ishlab chiqaruvchi iqtisodiyot paydo bo‘ldi, natijada, odamlar ma’lum darajada 
tabiatdan mustaqil bo‘lishdi. Ishlab chiqarishning muqaddimasi neolit inqilobi 
yutuqlariga asoslangan. Yangi tosh asri davrida kremniy, suyak va toshdan 
yasalgan mehnat qurollari paydo bo‘lgan. Keyinchalik oziq-ovqat mahsulotlari 
birmuncha takomillashgan, temirdan yasalgan texnik vositalar (omoch va 
g‘ildirak kashf etilgan) yordamida yaratiladigan bo‘lgan. Ishlab chiqarishning 
industriyaga qadar davri shunday boshlandi. Shu davrda iqtisodiyotning 
boshlang‘ich sohasi (qishloq xo‘jaligi) ustuvor bo‘lgan. Mehnatga layoqatli 
aholining aksariyat qismi dehqonchilik va chorvachilik bilan mashg‘ul 
bo‘lgan. Xo‘jalik faoliyatida qo‘l mehnati va uni tashkil etishning eng sodda 
shakllari hukmronlik qilgan. O‘troqlashgach odamlar uy- joy va xo‘jalik 
imoratlarini barpo etib, qurilish bilan shug‘ullana boshlagan.
Moddiy madaniyatda ro‘y bergan jiddiy sifat o‘zgarishlari aholi sonining 
keskin ko‘payishiga ijobiy tas’ir etdi – birinchi demografik portlash sodir 
bo‘ldi. Neolit davrida Yer yuzi aholisining o‘sish sur’atlari deyarli uch barovar 
ko‘paydi.
Yer yuzi aholisining ko‘payishi va uning iste’mol darajasi oshib borishi 
mavjud cheklangan imkoniyatlar bilan ziddiyatlarni keltirib chiqardi. Qo‘l 
mehnati qo‘llanilgan ishlab chiqarishga xos. Bu ziddiyatlar sanoatdagi 
to‘ntarish natijasidagina yengib o‘tildi. Mazkur sanoat to‘ntarishi, XIX asrning 
60-yillarida Angliyada boshlanib, XX asrning 50-60 yillarida G’arbiy Yevropa 
va AQSh da nihoyasiyaga yetdi. Sanoatdagi inqilobning mohiyati shundan 
iboratki, qo‘l mehnati keng ko‘lamda mashinalar bilan almashtirildi.
Ishlab chiqarishning industrlashgan davrida iqtisodiyotning ikkilamchi 
sohasi – mashinalashtirilgan sanoat ishlab chiqarishi asosiy hisoblanadi. 
Sanoat mashina texnikasi yordamida qishlok xo‘jaligida, qurilishda, 
transportda va ishlab chiqarishning boshqa muhim sohalarda o‘zgarish yasadi. 
Mehnatkashlarning asosiy qismi xo‘jalikning industrial sohalari xodimlari 
hisoblanadi. (Masalan, XIX asrning 40-yillari o‘rtalaridayek Buyuk 
Britaniyada aholining 3/4 qismini fabrika-zavod ishchilari tashkil etardi). 
Shaharlarning aholisi jadal sur’atlar bilan ko‘payib boradi: jami aholining 2/3 
qismi shaharlarda istiqomat qiladi. Ishlab chiqarish imkoniyatlarining qudratli 

---

138 
o‘sishi va xo‘jalikning ko‘p tarmoqli tarkibiy tuzilishi odamlarning nisbatan 
keng darajadagi moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish imkonini beradi.
Ikki demografik portlash iqtisodiyotning industriallashgan davri bilan 
bog‘liq. Uch yuz yigirma yildan ko‘proq (1650 – 1974 yillar) vaqt mobaynida 
jahon aholisining soni 7 barobar ko‘paydi. (1650 yilda 650 million kishini 
tashkil etardi).
Shunga qaramay industrlashgan iqtisodiyotning yutuqlari ehtiyoj va 
iste’molning bosib borayotgan hozirgi zamon bosqichi uchun yetarli emasligi 
ayon. Sababi, mexanizatsiyalashgan mehnat sharoitida xodim bir mashinani 
boshqaradi va buyumning yuksak sifatini muqim ta’minlashga qodir emas, 
vaholanki, busiz eng yangi texnikani yaratib bo‘lmaydi. Sanoati rivojlangan 
mamlakatlar tabiiy xom ashyo va energiya tashuvchi manbalarga tobora keskin 
ehtiyoj xis etmoqda. Natijada, nisbatan cheklangan ishlab chiqarish 
imkoniyatlari bilan mutlaqo yangi son va sifat jihatidan qaraganda, iste’mol 
darajasi o‘rtasida chuqur ziddiyat vujudga keldi. Mazkur ziddiyat 40 – 50 
yillarda boshlangan ulkan fan-texnika inqilobi davomida bartaraf etilmoqda. 
Bu inqilob ishlab chiqarishning industriyadan keyingi bosqichi sari harakatni 
ochib berdi. Bu axbarotlar jamiyatiga o‘tishni anglatadi. Ushbu eng yuqori 
bosqichda iqtisodiyotning uchunchi sohasi – barcha xodimlarning 50 – 70% 
gacha band bo‘lgan xizmatlar sohasi ayniqsa, rivoj topadi. Xo‘jalikning barcha 
sohalarida va ro‘zg‘orda informatika yutuqlari va hozirgi zamon hisoblash 
texnikasi keng joriy yetiladi. Bu axborotlarning jamiyat hayotidagi ahamiyatini 
keskin oshirish hamda jismoniy va aqliy mehnatni avtomatlashtirish imkonini 
beradi. Korxonalardagi ilmiy xodimlar va malakali mutaxassislarning roli 
jadal sur’atlar bilan oshib boradi. Endilikda yuksak samarali iqtisodiyot barcha 
fuqarolarning eng oddiy ehtiyojlari yetarli darajada to‘liq qondirilishini 
ta’minlashga, nisbatan yuqori darajadagi talablari bajarilishini kengaytirishga 
qodirdir.
Aytganlarimiz butun insoniyat iqtisodiy faravonligining ana shunday 
yuksak chuqqisiga ko‘tariladi, degan ma’noni anglatadimi? Afsuski yo‘q. 
Bugungi kunda kurrai zaminimizning iqtisodiy - jug‘rofiy xaritasida ishlab 
chiqarish taraqqiyotining turli bosqichlarida turgan mamlakatlarni ham topish 
mumkin.