Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mengliyev B. Globallashuv : tillar taraqqiyoti va tanazzuli. “Ma’rifat” gazetasi , 
2017-yil, 19-oktabr, 76-son 
2. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини 
биргаликда барпо этамиз. Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига 
киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг 
қўшма мажлисидаги нутқ. – Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2016. – 56 б. 
3. Rahimov A. Kompyuter lingvistikasi asoslari. – T., 2011. 
4. www.Wikipedia.uz 
5. www.kutubxona.com 
6. www.ziyouz.com 
so'zning sinonimlari 
so'zga semantik 
jihatdan aloqador 
so'zlar qatori (semantik 
assotsiatsiya) 

---

220 
SIYOSIY LINGVISTIKANING SHAKLLANISH TARIXI VA TAKOMILIGA DOIR 
ILMIY QARASHLAR 
SCIENTIFIC VIEWS ON THE HISTORY AND DEVELOPMENT OF POLITICAL 
LINGUISTICS 
Elbek Ro‘ziyev

 
Annotation. This article discusses the processes of formation of political speech, political 
linguistics, stages of development, and theoretical views on the history of speech and oratory art. 
It has been shown that political linguistics is important as one of the modern directions of 
today's linguistics on the basis of theoretical views on speech culture. 
Key words: speech, oratory, political linguistics, discourse, oriental oratory 
Siyosiy lingvistika, xususan, siyosiy nutqning strukturaviy funksional tahlili borasidagi 
qarashlar dastlab, Platon, Aristotel, J.Bul, J.Miller asarlari, ilmiy qarashlarida bayon qilib 
o‘tilgan. Siyosiy lingvistikaning lisoniy asoslari, strukturaviy unsurlari, boshqa lingvistik 
yo‘nalishlar bilan o‘zaro aloqadorligi masalalari M.Baxtin, R.Bart, X.Gadamer, D.Devidson, 
J.Delez, Y.Lotman, A.P. Chudinov kabi olimlarning tadqiqotlarida tizimli ravishda o‘rganildi.
Siyosiy lingvistika borasida ishlarning o‘zbek tilshunosligidagi o‘rganishlari borasida 
to‘xtalar ekanmiz, bevosita bu ishlar nutq madaniyati, notiqlik borasidagi tadqiqotlar doirasida 
bajarilganini ta’kidlash o‘rinlidir. A.H.Aripovaning “Notiqlik nutqining lisoniy-uslubiy 
vositalari” nomli tadqiqot ishida notiqlik madaniyati tarixi, uning uslubiyatiga doir masalalar 
tadqiqi barobarida ijtimoiy –siyosiy notiqlik, uning mazmuniy ifodalanish borasida fikrlar 
bildirib o’tilgan[Aripova, 2002].
Siyosiy nutqning til tarixida qo‘llanilishi borasi tadqiqotlar olib borgan olimlar xususan, 
professor Qosimjon Sodiqov uni ikki turga bo‘lib farqlaydi: 
1) ogʻzaki nutq – xon va sultonlarning ogʻzaki buyruq va koʻrsatmalari, kishilar bilan boʻlgan 
rasmiy muloqoti; 
2) yozma nutq – yozma rasmiy-diplomatik nutq. Turkiy rasmiy uslubning, davlat hujjatchiligi, 
diplomatikaning shakllanishi va takomili bilan uzviy bogʻliq boʻlib, u ulus egalari nomidan 
bitilgan qadimiy bitigtoshlar, tarix kitoblari, yorliqlar, buyruq va koʻrsatmalar, xonlar 
oʻrtasidagi rasmiy yozishmalar, vasiqalarda tamgʻalanib qolgan. Ushbu hujjatlar til tarixining 
turli bosqichlarida amal qilgan siyosiy, rasmiy-diplomatik nutq, uning oʻziga yarasha 
belgilarini oʻrganishda muhim manbalar boʻlib xizmat qiladi; rasmiy muloqotning 
lingvokulturologik, etik-estetik, xalqaro-diplomatik oʻlchovlarini aks ettiradi.[Sodiqov, 2022: 507] 
Nutq madaniyati, notiqlik san’atiga odamlar azaldan qiziqqanlar. Nutq madaniyatining 
yuqori turi hisoblanuvchi notiqlik san’ati qadimgi davrlardan ma’lum bo‘lgan ijtimoiy hodisa 
hisoblanadi. Notiqlik amaliy va ilmiy tadqiqot sifatida qadimgi Rim va Afinada shakllangan. 
Uning ilk ko‘rinishlari Misr, Ossuriya, Vavilon, Hindiston mamlakatlarida paydo bo‘lgani 
ma’lum.
Sitseron fikricha, notiqqa qoʻyiladigan talablar quyidagilardan iborat: 
1. Notiq nutq jarayonida dadil boʻlishi, nutq mavzusini chuqur bilishi kerak; 
2. Nutq toʻla isbotlanishi kerak; 
3. Nutq oldi-qochdi soʻzlardan, ahamiyatsiz fikrlardan holi boʻlishi lozim; 
4. Nutq materiallarini sidqidillik bilan toʻplash, bu materiallar oʻz mavzusi bilan 
tinglovchilarda qiziqish uygʻotishi kerak; 
5. Manbalarni reja asosida joylashtirish, tushunishga oson boʻlishini taʼminlash lozim.
Qadimgi Yunoniston va Rimda asosan uch xil notiqlik koʻrinishi faoliyat koʻrsatgan: 
a) sud notiqligi; 
b) siyosiy notiqlik;
v) maqtov notiqligi.

O'qituvchi,Termiz davlat universiteti o‘zbek tilshunosligi kafedrasi

---

221 
Bu davlatlarda ravnaq topgan notiqlik sanʼati oʻrta asr va keyingi davr notiqligiga oʻrnak 
boʻldi. Aflotun fikricha: “Notiqlik bilan shugʻullanmoqchi boʻlgan shaxs, avvalo, oʻz uslubini, 
talqin etish yoʻllarini aniqlab olishi, notiqlik koʻrinishlarinipuxta egallab, soʻng ish boshlashi 
lozim”dir [ Platon, 1970: 202]. Aflotun notiqlikni qobiliyat, mahorat sohibi egallashi 
mumkinligini taʼkidlab, notiqlikka qoʻyiladigan eng asosiy talab - bu “emotsional ishontirish” 
ekanligini aytib oʻtadi. U notiqlikning yana bir talabi – “mantiqiy isbot”ni keyingi oʻringa 
qoʻyadi. “Isbotlash emas, ishontirish, ishontirganda ham taʼsirli ishontirish kerak”, - deydi 
Aflotun. 
Arastu (er. old.335-yil) tomonidan “Ritorika” asarining yaratilishi ham madaniy, ham ilmiy-
maʼrifiy voqea boʻldi. Arastuning bu asari uch kitobdan iborat. Birinchi kitobida ritorika 
fanining boshqa fanlar orasida oʻrni va nutq turlari haqida soʻz boradi. Ikkinchi kitobi isbotlash 
usullari haqida, uchinchi kitobida - uslub va nutq tuzilmasi haqida soʻz yuritiladi. Arastu 
nutqning uch turini ajratadi: suhbat, sud va epideyktik mavzudagi turlar. Ularning maqsadlari 
quyidagicha: suhbat mavzusidagi nutqlarda-ishontirish yoki inkor; sud nutqlarida - oqlash 
yoyinki ayblash; epideyktik nutqlarda - maqtash yoki kamchiliklarni koʻrsatish kabilardan iborat. 
Notiq bu mavzularni oʻz nutqida yoritishi asosiy talab hisoblanib, undan maqsad -tinglovchilarni 
yaxshi xulqqa chorlash va yaxshi odatlarni egallashga undash edi. Bu kabi xislatlarni egallagan 
shaxs davlatning ijtimoiy-siyosiy hayotida katta foyda koʻrsatishi aniq, deb hisoblanar edi. 
Korneliy Tatsit (er. 57-117) bizga notiqlar xususiyatlari bayon etilgan “Notiqlar haqida soʻz” 
risolasini yozib qoldirgan. Ushbu risolada yozilishicha, Gorgiy uch ritorik unsurni birinchi boʻlib 
qoʻllagan. Bular: parallelizm, antiteza, anafora. Frasemax esa birinchi boʻlib, notiqlik sanʼatida 
ritm masalasini koʻrib chiqqan. Pol va Likimiy (Gorgiy shogirdlari) notiqlik leksikasi masalasi 
bilan shugʻullanganlar. 
Tarixchi va siyosatshunos Tatsitni notiqlikning mazmun mohiyatini oʻrganish masalasi 
qiziqtirgan. Qadimgi Rim notiqligining yana bir isteʼdodli namoyandasi – Mark Tulliy Sitseron 
(er.old. 106-43 y). Uning notiqlikka bagʻishlangan uch yirik risolalari –“Notiq haqida”, “Brut, 
yoki mashhur notiqlar haqida”, “Notiq” kabilar, notiqlik sanʼatiga qoʻshilgan bebaho tuhfadir. 
Sitseron notiq oldiga ikki shartni qoʻyadi: birinchisi, nutq mavzusini chuqur bilishlik; ikkinchisi, 
nutq mazmunini anglash va tinglovchilarga yetkazib bera olish. Sitseron fikricha: “Notiqlik - bu 
avvalo, sanʼat, ammo sanʼatlarning eng mashaqqatlisidir”. 
“Notiq haqida” risolasida Sitseron notiqqa uch talab qoʻyadi bular: 1) Noyob qobiliyat, ong 
va xotirali boʻlish; 2) notiqlik nazariyasini puxta oʻrganish; 3) nutqiy amaliyot. Sitseron 
risolalarining birida shunday yozadi: “Soʻzlay olishning oʻzi-tabiat inʼom etgan xususiyatlarning 
eng bebahosidir; uni rivojlantirish, doimiy ustida ishlash lozimdir”[ Кохтев, 2013:23]. 
Markaziy Osiyo madaniyati tarixida nutq madaniyati va uslubiyati muammosi bilan 
shug‘ullanish mavjud bo‘lib u o‘ziga xos tarzda rivojlangan. Qadimgi sharqda notiqlik san’ati 
voizlik deb nomlangan. “Vaz” so‘zi arabcha targ‘ib qilish pand-nasihat degan ma’nolarni 
anglatadi. “Voiz” so‘zi esa va’z aytuvchi nutq so‘zlovchi shaxs ma’nosini bildiradi. IX asrgacha 
Sharqda voizlik vazifasini xalifalar, shohlar bajargan [Ortiqov A, 2001: 5]. IX asrdan boshlab 
davlat rahbarlari bu tadbirni o‘z ixtiyorlaridagi maxsus odamlarga topshirganlar va ular nomiga 
“Voiz” so‘zi qo‘shib aytilgan.
XII asrdan boshlab voizlik san’ati va nazariyasiga oid ko‘plab ilmiy asarlar yaratilgan. 
Bular qatoriga Muhammad Rafiq Voizning “Avbob ul-inon”, voiz qazviniyning “Zilolu maqol”, 
Voiz Shirvoniyning “Ahsan ul-ahodis”, Muhammad Voizning “Hidoyat ul-taqvim”, Quraysh 
Saidiyning “Anis ul-voizin”, VoizSamarqandiyning “Ravzat ul-voizin”, Qozi O‘shiyning 
“Miftoq ul-najjih”, Voiz Koshifiyning “Dah majlis”, “Mahsan ul-insho” kabi asarlari kiradi. 
Zamonaviy diskurs nazariyasining mustaqil fan sohasi sifatida shakllanishini asosan XX 
asrning 60-yillari o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. Ushbu davr olimlarining tilni ajralmas aloqa vositasi 
deb hisoblash istagi matnlarni o‘rganishda namoyon bo‘lgan. Tilshunoslik asta-sekin shakliy, 
formal- funksional doiradan chiqib, tilni mazmuniy, yaxlit, izchil o‘rganishi asnosida diskurs 
atamasi ham faol qo‘llanila boshlandi. 

---

222 
XX asrning 90- yillari o‘talariga kelib ushbu yo‘nalishda bir qator diqqatga sazovor ishlar 
paydo bo‘ldi (Altunyan, Proskuryakov, E. Sheygal, V.Deyk kabi olimlar). Aynan mana shu 
tadqiqotlar siyosiy lingvistikaning keyingi taraqqiyotida katta o‘zgarishlarni olib keldi. 2003-yili 
bu fan bo‘yicha rus tilidagi ilk qo‘llanma – A.P.Chudinovning “Siyosiy lingvistika” kitobi 
yozilgan. Bundan keyin E.V.Budayev boshchiligidagi hammualliflar tomonidan yaratilgan 
o‘quv qo‘llanma
ishlab chiqildi. Siyosiy lingvistika bo‘yicha mavjud ilmiy ishlar orasida 
E.I.Sheygalning “Siyosiy diskurs semiotikasi” nomli dissertatsiyasi muhim o‘ringa ega 
hisoblanadi [Шейгал, 2005].
Siyosiy diskursda siyosiy ritorika ham muhim o‘ringa ega hisoblanadi. Siyosiy ritorika 
siyosiy diskursda insonning siyosiy notiqlik ko‘nikmasi orqali namayon bo‘ladi. Siyosiy 
diskursda muloqot matni ham muhim sanaladi. Siyosiy muloqot matnini yaratishda milliy tildan 
foydalanish zarur bo‘ladi. Tadqiqotchi G.Siyaeva siyosiy diskursda siyosiy tilining quyidagi 
turkumlarini ajratib o‘tish muhimligini ta’kidlab o‘tadi: 
1.