Hamkorlik masalalari” mavzusidagi Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

– Vuy, ada, qornizni qarang. Juda katta, xunuk bo‘lib ketdi!.. (M.Murodov. “Boshi 
xumday bola”) 
2. – Voy, (qo‘g‘irchog‘im) kasal bo‘lib qolibdi, to‘lab berasan! – dedi Muhayyo 
Manzuraga. (N.Yoqubov. “Kichkina doktor”) 
3. – Vuy, rosa ko‘p qor yog‘votti, hammayog‘ oppoq, chiroyli bo‘b ketdi! (Sherzod 
Safarov, 8 yosh) 
4. Uyga kirishar ekan, Bahodir ham so‘rab qoldi: 
– Ada, mening oyim ham zo‘rmilar? 
– Sening oying ham zo‘r, o‘g‘lim. U ishchi, fabrikada hammaga gazlama to‘qib beradi. 
Bahodir xursand chapak chalib yubordi: 
– 
Ur-ye, bizning oyimiz ham zo‘r! (M.Murodov. “Kimning oyisi zo‘r?”) 
– 
5.– Sinfga kirishim bilan, bolalar qichqirib yuborishdi: – Ur-re-ye, Hoji keldi!  
(E.Raimov. “Ajab qishloq”) 
6.– ye-yes, bugun sirka borarkanmiz! (Risolat Ahmedova, 5 yosh) 

---

162 
Birinchi va ikkinchi misolda hayratlanish, ajablanish kabi his-tuyg‘ular bilan birga, 
bolaning salbiy munosabati ham aks etgan. Keyingi misollarda esa ko‘tarinki ruh, mamnunlik 
kabi konnotativ ma’nolar hosil qilingan. Shu bilan birga, bolaning voqyelikka ijobiy bahosi o‘z 
ifodasini topgan. 
Bolaning o‘ziga nisbatan yuqori baho berishi matnda ko‘zda tutilgan kommunikativ-
pragmatik maqsadga muvofiq ravishda kulgili holat yuzaga kelishiga ham sabab bo‘ladi. 
Masalan: 
– Buvijon, jon buvi! Ko‘chadan chaqirayotganda “Dostonu-u!” deb chaqirmang, bolalar 
ustimdan kulishyapti. 
– Xavotir oganimdan chaqiraman-da, bolam! 
– Xavotir omeng, men sizga yosh bolamidim? (R.Muhammadjonov. “Tangalik bolalar”) 
Ba’zi bolalar o‘zaro suhbat jarayonida bir-biriga nisbatan “Karmisan?”, “Soqovmisan?”, 
“Ko‘rmisan?” kabi so‘roq gaplar bilan murojaat qiladilar. Bunday gaplar orqali bola go‘yo 
suhbatdoshini kamsitayotgandek, masxaralayotgandek tuyuladi. Aslida bolalar bu tipdagi so‘roq 
gaplar orqali nutqning ta’sirchanligini oshirishga harakat qiladilar. Masalan, R.Muhammadjonov 
ssenariysi asosida suratga olingan “Chol va nabira” kinofilmida tasvirlanishicha, film qahramoni 
“Tongda xo‘roz qichqirdi” jumlasini yozishda opasiga shunday savol beradi: 
– Opa! “Xo‘roz”da dum bo‘ladimi? 
Opasi bolaning so‘roq gap orqali nazarda tutgan pragmatik maqsadini to‘g‘ri anglab 
yetgani uchun xo‘roz so‘zidagi x harfining elementsiz yozilishini aytadi. Shunda ularning kichik 
ukasi suhbatga qo‘shiladi. U shu yerda yurgan xo‘rozga ishora qilib, akasiga tanbeh beradi: 
– G‘ileymisan, ko‘rmayapsanmi? Xo‘rozzi dumi bor-ku! 
E’tibor berilsa, “G‘ilaymisan?” ritorik so‘roq gapi shaxsni masxara qilish yoki kamsitish 
uchun emas, balki voqyelikka nisbatan tanqidiy baho munosabati, e’tirozini kuchaytirish 
maqsadida ishlatilgan. 
 Negadir uning bu ishi yoqinqiramadi bizlarga. (N.Fozilov. “Bolaligim – poshsholigim”) 
misolida esa inversiyaga nutq egasining voqyelikka nisbatan baho munosabatiga adresatni jalb 
etish vazifasi yuklangan. Bolalar nutqida kuzatiladigan bu kabi holatlar kommunikativ niyatning 
to‘liq ro‘yobga chiqishini ta’minlashda o‘ziga xos o‘rin tutadi.
Xullas, o‘zbek bolalari nutqining pragmatic xususiyatlari til tizimining barcha sathlariga 
oid vositalarda, shuningdek, noverbal birliklar orqali reallashadi. Bu vositalar nutqiy 
ta’sirchanlikni oshirish, ta’kidni hosil qilish, shuningdek, subyektiv baho munosabatini aks 
ettirishga xizmat qiladi.