Hammaga omad) Moddalar almashinuvi bosqichlari

11. Membrana retseptorlari. 12. Membranalar orqali signallarning o’tqazilishi. 
Hujayra tashqi membranasining asosiy vazifasi hujayra ichki muhitini saqlash, hujayralararo 
kontaktni ta’minlash. Hujayra sirtining qurilishi va uning boshqa qo‘shni hujayralami topib ular 
bilan kontakti, hujayra faoliyatiga ta’sir etuvchi turli taassurotlami qabul qilinishi, awalo, tashqi 
membrana tarkibiga kiradigan glikoproteidlar bilan bogiiq. Ular oqsil va D-glyukoza, D-
galaktoza, D-mannoza, L-fruktoza, N-atsetil-D-galaktazamin, N-atsetil-D-glyukozamin, L-
arabinoza, Dksiloza, N-atsetil neyramin kislotalardan tarkib topgan. Hujayra membranasiga xos 
funksiyalami bajaruvchi glikoproteidlar o‘zaro uglevod qismining tarkibi va tuzilishi jihatidan 
farq qiladi. Membrananing barcha funksiyalari, shuningdek, ABO guruh spetsifikligi, organizmga 
yot boigan hujayralami tanib oluvchi to‘qima antigenlari, organizmga tushgan turli ksenobiotiklar 
yoki organizmning o'ziga mansub turli gormonlar va boshqa birikmalami ushlab oluvchi maxsus 
retseptorlar hammasi uglevod kompanentining tarkibi va tuzilishi jihatidan farq qiluvchi maxsus 
glikoproteinlar guruhiga mansubdir. Ulaming tarkibiga kiruvchi monosaxarid komponentlari 
maium tartibda joylashgan va bunday qurilish Goldji apparatidagi glikozil-transferaza faoliyati 
bilan bogiiq. Shuning uchun glikoziltransferazalar sintezini boshqaruvchi genlaming birontasida 
sodir boiadigan mutatsiya membrana funksiyasining tug‘ma buzilishi bilan b o g iiq b o ig an turli 

---

7 
xastaliklar kuzatiladi. Masalan: tungi gemoglobinuriya kasalligi biologik membranalar tug‘ma 
patologiyasining birko‘rinishidir. Membrananing orttirilgan kasalliklari ham ko‘p va xilma-xil. 
Hujayra membranasini jarohatlovchi eng kuchli omillardan biri erkin radikallar boiib, ular 
organizmda ko‘proq ionlashtiruvchi yoki ultrafiolet nurlar hamda sun’iy polimerlar ta’sirida ko‘p 
hosil boiadi. Erkin radikallar patogen ta’siri ularning atomi qurilishi bilan bogiiq. Odatda 
kimyoviy moddalar orbitasida juft elektronlar mavjud, erkin radikallar tashqi orbitasida birgina 
electron joylashgan. Erkin radikallar bo‘lmish OH%, H% va HOO% nurlanish ta’sirida suvdan 
hosil boiadilar. Bu radikallaming asosiy manba’laridan biri kislorod bo‘lib, u odatdagi 0 = 0 
o‘miga 0*-0* shakliga o‘tadi va membrana patologiyasiga ko‘proq uning suvda eruvchanligi 
sabab boiadi. Hujayra membranasi qutbsiz muhitni tashkil etadi va bunday muhitda kislorod 7-8 
marta qutbli muhitga qaraganda yaxshiroq eriydi. Shuning uchun ham aromatik aminokislotalar, 
o‘ta to‘yinmagan, yog* kislotalaming oksidlanib jarohatlanishi membranalarda kuzatiladi. Bu 
birikmalar o‘zidan vodorodni erkin radikalga beradi va o ‘zi deformatsiyalanadi. To‘yinmagan 
yog‘ kislotalari molekulasidagi qo‘shbog‘ yaqinida joylashgan vodorod uglerod atomi bilan bo‘sh 
darajada bogiangan boiib, uni «allel» vodorod, u birikkan uglerod esa a-metilenli uglerod, deb 
nomlanadi. «Alleb> vodorodlar nisbatan faol atomlar boiib, muhitda oz miqdorda boisada, 
oksidant mavjud boisa bu vodorod osongina uning molekuiasiga o‘tadi, natijada a-metilen 
uglerodini tutuvchi radikallar markazi hosil b o iad i, u o ‘ta faol b o iib osongina «pergidroksi» 
radikalga o‘tadi. Shu tarzda «gidroperoksi» guruhlar yog4 kislotalari molekulasidagi a-metilen 
uglerodlariga birikadi, natijada membranalar strukturasi va funksiyasining buzilishiga sababchi 
boigan reaksiyalar zanjiri sodir boiadi. Lipidlarning perekis oksidlanishi, deb ana shunga aytiladi. 
Vitamin E, ubixinon, sulfgidril guruh tutuvchi oqsillar erkin radikallami o'ziga biriktiruvchi va 
perekis birikmalami zararsizlanishi tufayli ular antioksidantlar deb yuritiladilar. Negaki, ular 
organizmda erkin radikallar miqdorini kamaytiradi. Masalan: alkogol intoksikatsiyasi natijasida 
yuzaga keladigan jigar xastaligining antioksidantlar: tokoferol, askorbin kislota, pirozollar 
yordamida oldini olish mumkin. Chunki bu kasallik gepatotsitlar membranasida alkogol ta’sirida 
perekis oksidlanishining kuchayishi oqibatida yuzaga keladi. Turli xil stress chaqiruvchi omillar, 
ksenobiotiklar, infeksion omillar, zaharli moddalar ta’sirida kelib chiqadigan va boshqa turli 
patologik holatlarda organizmda perekis oksidlanish jarayoni kuchayishi va qonda 
malondialdegidlaming ko‘payib ketishi kuzatiladi. Ulami klinikalarda davolash jarayonida asosiy 
davolovchi omillar bilan birga turli xil antioksidantlardan foydalanish yaxshi natijalar beradi. 
Ammo uning o‘mi Golji apparatida sintezlangan membrana hisobiga tiklanib turadi.