Hazirlayanlar
Download 3.42 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- I. Mehmet Ali Paşa Paşa ile Başlayan Hareket: Kariyer ve Zenginlik İçin Mısır’a Giden Ermeniler
- I.1. Tarım Alanındaki Faaliyetleri
- I.2. Zanaat Alanındaki Faaliyetleri
|
Sonuç Sonuç olarak burada sadece bir kaç örneğini verebildiğimiz, Kayseri kadı mahkemesi kayıtlardan göründüğü kadarıyla Osmanlı toplumu içeri- sinde Kayseri örneğinde de olduğu gibi insanların hak arama ve hukuku kullanmada dinî ya da ırkî anlamda bir ayrımcılık ile karşılaşmadıklarını ve hatta dördüncü örnekte gördüğümüz şekliyle farklı inanç sisteminden ve Ermeni milletine mensup bir şahsa borç para veren Ahmet Ağa’nın top- lumun ezici çoğunluğunu temsil eden bir unsurdan gelmiş oluyor olmasına rağmen, alacağının tahsil edilerek kendisine verilmesi yönündeki girişi- minin olumlu neticelenmemiş olması ve alacağının gayrimüslim Ermeni çocukların ergenlik çağına gelinceye kadar ertelenmesi bize Osmanlıda hoşgörü ve birlikte yaşamanın sosyal hayatta bir kültür haline geldiğini gösteren en sağlam tarihî delillerindendir. Vatandaşın hukukî sıkıntıları ile ilgili problemlerini mahkemelere getirmesi ve orada kalıcı çözümler ile so- nuçlandırılmış olması ancak çağları aşan devlet anlayışlarının en mümey- yiz vasıfl arı olarak kabul gören ve günümüz insanının birçok sıkıntısına da çözüm getirebilecek sevgi, şefkat ve hoşgörü medeniyetinin sahip olduğu iklim şartlarının yeşermesi ile mümkün olabilecektir 14 . 12 KŞS, Defter No: 279, Belge No: 2, s.5. Ayrıca bkz. Süleyman Demirci, “Justıce For All: Muslıms And Non-Muslıms Settlıng Dısputes at The Kadi’s Court in Kayseri, C.1900”, Re- vue d’Histoire de l’Université de Balamand/Chronos-the History Journal of the University of Balamand, Cilt 14, Lübnan 2006, ISSN 1608 7526 yayında makale. 13 Necati Güngör, Bir Taşralının İstanbul Nostaljisi, Yılmaz Yayını, İstanbul 1992, s.9. 14 Bkz. Süleyman Demirci, “State and Society in the Middle East. Living Together in an Islamic Society: Non-Muslim Armenians in the Ottoman Empire and Law: The Case of Kayseri (As Refl ected by the Sharia Court Records of Kayseri)”, 11-16 Haziran 2006 ta- 325 Yrd. Doç. Dr. Süleyman DEMİRCİ rihleri arasında Ürdün’ün başkenti Amman’da yapılan İkinci Dünya Ortadoğu Çalışmaları Konferansı/WOCMES2’na İngilizce olarak sunulan tebliğ. XIX. YÜZYILDA MISIR’DAKİ ERMENİLER Doç. Dr. Süleyman KIZILTOPRAK Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü E-mail: skiziltoprak1@yahoo.com; Tel (GSM): 0 535 779 95 45 Özet Ermeniler, Osmanlı Devleti’ni oluşturan Rum, Bulgar, Arna- vut, Arap, Türk vb. unsurlardan biri olarak ülke sınırları için- de, görece geniş özgürlüklere ve haklara sahiptiler. Erme- niler, Osmanlı Millet Sistemi’ne göre, özel vakıfl arı aracılığı ile din, eğitim ve sağlık hizmetlerini, merkezi otoritenin herhangi bir kısıtlamasına maruz kalmadan, kendi başla- rına organize ediyorlardı. Bu bağlamda, Yabancı ülkelere gitmek, oralarda eğitim gördükten sonra tekrar Osmanlı Devleti’ne dönerek bürokraside görev almak konusunda herhangi bir engelle karşılaşmıyorlardı. Bu şekilde, başta hariciye nezareti olmak üzere, diğer bürokratik birimler- de görev alan ve zamanla nazırlığa kadar yükselen bir- çok Ermeni asıllı Osmanlı tebaası vardır. Hatta bunlardan bazıları, mesleklerindeki başarıları nedeniyle, çok taktir toplamıştır. Bunların oğulları, torunları veya ailenin diğer bireyleri baba-dede mesleğini uzun yıllar devam ettire gelmişlerdir. III. Selim (1789-1807) zamanındaki Dadyanlar, II. Mahmut (1808-1839) zamanındaki Düzoğulları, Balyan aileleri gibi, Mısır’da da önemli makamlara gelen Ermeni milletine mensup aileler vardır. Bu durumun bir benzeri- ni Kavalalı zamanında ve sonrasında Mısır’da da görmek mümkündür. Örneğin Abroyan, Yusufyan ve Nubaryan ai- lelerine mensup çeşitli fertler, Mısır bürokrasisinde önemli makamlara gelmişlerdir. Bu tebliğin başta gelen amacı, Mısır’ın modernleşme ça- baları sırasında, devleti meydana getiren unsurlardan biri olan Ermenilerin Mısır’daki yeni politikalara katkıları ve rolleri olacaktır. Ayrıca Mehmet Ali Paşa’nın teşvikleriyle Mısır’a yerleşen Ermenilerin çalıştıkları meslekler, kurduk- ları vakıf, okul gibi hayır kurumlarına değinilecektir.
329 Doç. Dr. Süleyman KIZILTOPRAK Giriş Mısır’da Ermenilerin varlığı VII. yüzyılın başlarına kadar geri gider. Bu dönemde Mısır ordusunda asker olarak bulunan Ermeniler vardı. Fati- miler zamanında XI. yüzyılda Mısır’daki Ermenilerin sayısı 30 bin civa- rındaydı. Hatta bu yüzyılın sonunda vezirlik makamına kadar yükselen ve bu makamı çocuklarına bırakan Ermeni asıllı meşhur devlet adamları da vardı. Eyyubilerden itibaren nüfuzları azalmaya başlayan Ermeniler, bir cemaat olarak varlıklarını Memlûklar zamanında da sürdürdüler. XIV. yüz- yıldan itibaren Mısır’daki Ermeni kilisesi Kudüs Ermeni Patrikhanesi’ne bağlıydı. Mısır’ın Osmanlılarca fethedilmesinden sonra da bu durum de- vam etti 1 . XIX. yüzyılın başından itibaren, Mısır’da Mehmet Ali Paşa’nın giriştiği reformlar ve ekonomik gelişmeyle beraber Mısır’daki Ermeni nü- fusu göreceli olarak çok hızlı arttı. Mehmet Ali Paşa giriştiği kalkınma hamlesi ve reformların başarıya ulaşması için yeterli sayıda uygulayıcıla- ra, yani teknokrat ve bürokratlara ihtiyaç duyuyordu. Bu ihtiyacının önem- li bir kısmını Ermeni asıllı kişilerden karşılamaya karar verdi. Şüphesiz ki Ermenileri seçmesinin bazı pratik nedenleri vardı 2 .
bridge, Massachusetts; Harvard University Press, 1965, s.154-156. 2 Mehmet Ali Paşa devrine ilişkin bilgiler çoğunlukla Rouben Adalian’dan faydalanılarak yazılmıştır. Bu konuda daha fazla bilgi için bkz. Rouben Adalian, “The Armenian Colony of Egypt During the Reign of Muhammad Ali (1805-1848)”, The Armenian Review, Vol. XXXIII, No: 2-130, June 1980, s.115-144.
330 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER Bu tebliğin başta gelen amacı, Mısır’ın modernleşme çabaları sırasın- da, devleti meydana getiren unsurlardan biri olan Ermenilerin Mısır’daki yeni politikalara katkıları ve rolleri olacaktır. Ayrıca Mehmet Ali Paşa’nın teşvikleriyle Mısır’a yerleşen Ermenilerin çalıştıkları meslekler, kurduk- ları vakıf, okul gibi hayır kurumlarına değinilecektir. İmparatorluk dev- let yapısının Fransız İhtilâli’nden itibaren milliyetçilik hareketleriyle çö- zülmeye başladığı dönemde, Mehmet Ali Paşa Mısır’da bu gelişmelerin tersine bir deneyime girişti. Valisi olduğu Mısır’da güçlü bir idarî yapı oluşturmaya karar verdiğinde imparatorluk düzenini, hatta bazı alanlarda Osmanlıları taklit etmeye koyuldu. Bu bağlamda, Ermeni milletine men- sup zanaatkâr, bürokrat, tüccar ve sarraf gibi meslek sahiplerini Kahire ve İskenderiye’de toplamaya başladı. Bu makalede Paşa’nın bu politikasının sebepleri ve XIX. yüzyıl boyunca süren etkileri konu edilmektedir. Ayrı- ca, Ermeniler Paşa’nın yenilik hareketlerinde ne gibi roller aldılar? XIX. yüzyılda Mısır’da hangi açılardan etkin oldular? Bu sorulara cevaplar ara- nacaktır. XVIII. yüzyılın sonuna gelindiğinde İstanbul’daki Amira sınıfı devlet tekellerinin önemli bir kısmında imtiyaz sahibi olmuştu. Tophane’de silah yapımı idaresinde Dadyan ailesi 1795’ten itibaren nesilden nesile geçen bir konum elde ettiler. Bunların oğulları, torunları veya ailenin diğer bireyleri baba-dede mesleğini uzun yıllar devam ettiregelmişlerdir. III. Selim (1789- 1807) zamanındaki Dadyanlar, II. Mahmud (1808-1839) zamanındaki Düzoğulları, Balyan aileleri gibi, Mehmet Ali idaresindeki Mısır’da bazı seçkin Ermeniler bir takım görevlere soyundular. Paşa onlara başkentteki işlevlerine benzer roller verdi. Doğu Akdeniz’de yıldızı parlayan Mısır’da yeni bir sosyo-ekonomik altyapıyı onlarla kolayca kuracağını düşünüyor- du. Yusufyanlar, Abroyanlar, Aşıkyanlar, Gülbenkyanlar ve Cevahirciyan- lar Paşa’nın bu beklentilerine olumlu katkılar sağlamışlardır. Hatta, söz konusu beklentilerin ötesinde Mısır’ın politik yapısının değişmesinde de aktif rol aldılar. Kısacası, Mısır’daki Ermeniler Arap toplumuyla da uyum içinde olmakla beraber batıdaki yenilikleri sosyal ve kültürel yaşama taşı- makta da bir aracı olmuşlardır 3 .
görmek mümkündür. Bkz. Sir Richard F. Burton, (ed. Isabel Burton), Personal Narrative of a Pilgrimage to al-Medina and Meccah, New York, 1964, Vol. I, s.123. 331 Doç. Dr. Süleyman KIZILTOPRAK I. Mehmet Ali Paşa Paşa ile Başlayan Hareket: Kariyer ve Zenginlik İçin Mısır’a Giden Ermeniler Mısır, 1805 yılında Mehmet Ali Paşa (1805-1848)’nın vali olmasın- dan itibaren, siyasî ve ekonomik açıdan güçlü ve atılımcı politikaların uygulanmasına sahne oldu. Sanayi alanındaki yatırımlar ve tarımdaki iyi- leşmeye bağlı zenginleşme ile birlikte Süveyş Kanalı’nın açılması Mısır’ı bir cazibe merkezi haline getirdi. Kızıldeniz ve Doğu Akdeniz’de ticari faaliyetlerin artış göstermesi, Osmanlı Devleti içinden ve dışından çok sa- yıda müteşebbisin ve tüccarın dikkatini Mısır’a yöneltti. Bunun sonucun- da, çok sayıda Avrupalı, başta İngiliz ve Fransızlar olmak üzere, özellikle İskenderiye’ye ticari faaliyetlerde bulunmak amacıyla yerleştiler 4 . Fran-
sız işgali sırasında, yani 1798-1801 yıllarında İskenderiye’nin nüfusu 8 bin civarında iken, Mehmet Ali Paşa’nın tersane kurması, su kanalları ve fabrikalar kurmasından sonra şehrin nüfusunda birdenbire büyük artışlar oldu. Kent, Mısır içinden ve Osmanlı Devleti’nin diğer kentlerinden de büyük göçler almaya başladı. Osmanlı Devleti teb’asından olan Ermeni ve Rumlar da İskenderiye’ye yerleşmeye başladılar 5 . Hatta İskenderiye’ye göç edenlerin çoğu, Osmanlı Devleti’ne mensup gayrimüslim tebaa idi 6 . Çukurova bölgesinde yaşayan Ermeniler, XIX. yüzyılın sonlarında batıya göç etmeye başladıklarında, Mısır üzerinden gidiyorlardı. Bazıları orada bir müddet kalıyor yakınlarının yanlarında çalışıyorlardı. Böylece Mısır’da önemli sayıda bir Ermeni cemaati oluştu. Bunlar kendi dillerinde gazeteler de çıkardılar. İngiltere’nin Mısır’ı işgalinden sonra Mısır’a göç eden ve orada Osmanlı Devleti aleyhine, yayın faaliyetlerine girişen Ermenilerin sayısında artışlar oldu 7 . Babıâli de kendi tebaasından olan Ermeni, Yahudi 4 Bu arada vurgunculuk peşinde koşan bir çok yerli ve yabancı tüccar da İskenderiye’ye göç etmeye başlamıştı. Daha fazla bilgi için bkz; Robert Ilbert, “İskenderiye Kozmopolit Bir Kent Miydi?”, Paul Dumont-Francois Georgen (Der.), Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri, Çev: Ali Berktay, İstanbul; Tarih Vakfı Yayınları, 1999, s.155. 5 Mısır’a yerleşen Ermeniler için bkz; Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Bab-ı Ali Evrak Odası Mümtaze Kalemi-Mısır 3-C/68. Ayrıca bkz: Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Mese- lesi, İstanbul; Belge Yayınları, 1987, s.449. 6 Bu
dönemde, Kosnoloslukların tespit ettikleri rakamlar da gerçeği yansıtmıyordu. Kendi vatandaşları diye nitelediklerinin en az üçte biri Osmanlı vatandaşı idi. Robert Ilbert bu tah- mini çaprazlama yöntemine göre tespit ettiğini belirtiyor. Daha fazla bilgi için bkz; Robert Ilbert, a.g.m., s.156. 7 Mısır Fevkalede Komiseri Gazi Ahmet Muhtar Paşa, Mısır’daki Ermeniler ve çıkardıkları gazetelerdeki zararlı yayınlar hakkında bazı raporlar kaleme almıştır. Bunların bir kısmı için bkz: Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Bab-ı Ali Evrak Odası Mümtaze Kalemi-Mısır 3- C/68.
332 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER veya diğer gayrimüslimlerin Mısır’da yerleşmesine veya ticaret yapmak üzere orada geçici olarak ikamet etmesine engel çıkarmıyor ve ayrıma tâbi tutmuyordu 8 . XIX. yüzyılda, Mısır’daki ilk Ermeni nesli Yeğiazar Amira ve Garabet Kalustiyan tarafından temsil edildi. Bunlar Mısır idaresinde görev aldılar. İlk görevleri ekonomik alanı kapsıyordu. Anadolu’nun başlıca iki farklı bölgesinden gitmişlerdir. İlk grup İzmir’den gitmiştir. Bunlar İzmir’de kü- çük dükkânları bulunan esnaf ve zanaatkârlardır. Bununla birlikte, impa- ratorluğun diğer önemli kentlerinde kurulu ticarethanelerinin bu kentteki şubesi vasıtasıyla ticaret yapan küçük işletme sahiplerini de bu grup içinde görmek mümkündür: Abroyanlar ve Yusufyanlar gibi. Ayrıca, yabancı tüc- carlarla bağlantısı olan veya onların Anadolu’da acentalığını yapanlar da bir liman kenti olan İzmir’de bulunuyorlardı. Örneğin, Bogos Bey’in kar- deşi Bedros Yusufyan Tirieste’de kurduğu fi rmanın İzmir’de bir şubesini açmıştı. Avrupa’da Pierre George adıyla iş yapan Bedros Venedik, Viyana, Manchester gibi ticaret kentlerinde pamuk, tütün ve diğer ihracat ürün- lerinin alım-satımını yapıyordu. İkinci Ermeni tüccar grubu Doğu ve İç Anadolu’dan Mısır’a gitmiştir. Örneğin Yeremyanlar ve Yeğiazar Amira Eğin kentinden, Garabet Kalustiyan Van’dan Hampartsum Amira Krikor- yan (öl. 1840) Çemişkezek’ten gitmiştir. Sarrafbaşı Kevork ölünce 1832 yı- lında Tokat’tan giden Krikorian onun yerine geçmiştir. Akhisarlı Metzador Konstantin (öl. 1846) seraskerbaşının sarrafı idi. Sarraf Hagop Ağa Hov- sepyan (öl. 1860) ve 1830’lu yıllarda sandık emini olan Havece Melkon ise Diyarbakırlı idi. Cihadiye nazırının sarrafı Aleksan ise Bağdatlı idi 9 . Bunların önemli bir kısmı ise bir-iki nesil önce İstanbul veya İzmir’den bu kentlere gitmişlerdi. Örneğin Bogos Bey’in ve Abraham Gülbenkyan’ın babası Kayserili idi. Oradan İzmir’e gitmişlerdi. Anadolu’dan gelen Er- meniler kırsal burjuvaziyi temsil etmektedirler. Bunlar küçük ölçekli ticarî faaliyetlerini Mısır’ın gelişen ekonomik yapısıyla paralel olarak büyütmek amacında olan ve Akdeniz’in sunduğu imkânlardan faydalanmak isteyen tüccarlardı 10 . Sayısal olarak bakıldığında birinci gruptakiler ikincisine nis- peten azınlıktaydı. Ama bürokraside görev alma ve ekonomik etkinlik ba- kımından durum tam tersiydi denilebilir. İstanbul ve İzmir gibi ticarî faaliyetlerin yoğun olduğu kentlerden Mısır’a göç eden, nispeten kent burjuvazisi diyebileceğimiz grup ise Av- 8 Robert Ilbert, a.g.m., s.156. 9 Rouben Adalian, a.g.m., s.125. 10 Rouben Adalian, a.g.m., s.124.
333 Doç. Dr. Süleyman KIZILTOPRAK rupa’ daki fi rmalarla uzun ailevî bağlantıları olan tüccarlardı 11 . Bunların Mısır’ın ekonomik faaliyetlerini düzenleyen kurumlarda görev alan aile bireyleri sayesinde, daha avantajlı bir konumları vardır. Bununla birlikte, Mısır içindeki ekonomik faaliyetleri Paşa’nın hemen her alanda kurduğu devlet tekeli sayesinde biraz sınırlıdır. Ama bunlar dış ticaret yaptıkları ve batılı fi rmaların faydalandıkları kapitülasyonlar çerçevesinde hareket ettikleri için nispeten avantajlıydılar. Çünkü fi rmaları Avrupalı fi rmalarla iş yapıyordu, kimi zaman da onların Mısır’daki acentasıydılar. Mehmed Ali Paşa devrinde oluşturulmaya çalışılan Mısır orta sınıfının en iyi ör- neklerini Ermeni tüccarlar arasından göstermek mümkündür. Öte yandan, bunların bir kısmı Mısır’ın orta sınıfından zamanla üst sınıfa sıçramışlardı. Politik olarak da üst sınıfl a iyi ilişkileri olan, idarede görev alan ve bir anlamda Hidivlerin yeni siyasetlerine yön veren hatta, uygulayan onlardı. Bu pozisyonlarını 1950’li yılların başına kadar yani, Nasır dönemine kadar korudular diyebiliriz 12 .
Paşa’nın sağladığı olanaklar çerçevesinde başlıca üç alanda ekonomik fa- aliyet içinde bulundular: Tarım, zanaat ve ticaret. Mehmet Ali Paşa zama- nında tarımla uğraşan Ermenilerin Mısır ekonomisine en önemli katkısı; yeni teknikleri getirmeleri ve bunun sonucunda üretimde verimliliğin artı- rılmasına katkıda bulunmalarıdır. Ayrıca, yeni ürünlerin tanıtılması, tarım- sal üretimde çeşitlilik sağlanması ve pazar için üretim mantığının yerleş- mesine katkıları da olmuştur.
Mısır’da en önemli tarım ürünü olan pamuk, başlıca alıcı ülke duru- mundaki İngiltere ve Fransa’ya satılmaktaydı. Bu dış ticaretin başta gelen alıcı fi rması Briggs and Co. (Briggs ve ortakları) şirketi idi. Mr. Briggs şirketini kurmadan önce, İngiltere’nin Mısır elçiliği görevinde bulun- muştu
13 . Bogos Bey ile de yakın ailevi bağları vardı. Bogos Bey ise Mısır 11 Aynı yer. 12 Nasır 1956 Süveyş Krizi’nden sonra Süveyş Kanalı’nı millileştirmesinin yanında Mısır’da faaliyet gösteren Yunan, İtalyan, Ermeni, Suriyeli Hristiyanlar ve Yahudiler’in ekonomik hayattan çekilmesini sağladı. Daha fazla bilgi için bkz. M.W. Daly (ed.), The Cambridge History Of Egypt, Vol. II, Modern Egypt, from 1517 to the End of the Twentieth Century, The Cambridge, 1998, s.309-310, 339-340. 13 Briggs Mısır’daki Ermenilerle arası iyi idi ve onları destekliyordu. Hatta aralarında Hekekyan’ın da olduğu bazı Ermeni gençlerin Avrupa’daki eğitimlerine de fi nans sağladı. 334 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER Hükümeti’nde ticaret nazırlığı yapıyordu. Mısır’daki Ermeni tüccarların bu bağlantıları kullanarak pamuk ticaretinden büyük pay alıp almadıkları hakkında kesin bilgilere sahip değiliz. Bu durum teknik olarak da pek im- kân dahilinde değildir. Çünkü Mehmet Ali Paşa hem üretimi hem de satışı denetimi altında tutup devlet tekeli yapmıştı. Bu bakımdan pamuk dev- let tarafından toplanıp Mısır’da acentaları olan batılı şirketlere doğrudan satılıyordu. Ancak, Bogos Bey’in kardeşi Bedros Yusufyan Trieste’deki fi rması aracılığıyla Mısır’dan pamuk alıyordu. Ermeni tarım müteşebbislerinin en başarılı olduğu ürün mandalina- dır. Hatta bu ürün Mısır’daki ilk üreticisinin adıyla çoğu arap ülkesinde adlandırılmaktadır: Yusuf Efendi. Yusuf el-Ermeni 1826 yılında Mehmet Ali Paşa tarafından Fransa’nın Roville kentine ziraat eğitimi için gönde- rilmişti. Yusuf eğitimini tamamlayıp dönerken Malta’ya uğramış ve ora- dan mandalina fi danları alarak Mısır’a götürmüştür. Mehmet Ali Paşa’nın bahçelerine bunları dikerek Mısır’daki ilk üretimin denemesine girişmiştir. Paşa bu yeni meyvenin lezzetini çok beğenmiş ve Şubra’daki diğer bah- çelerinde de bu meyve ağaçlarının dikilmesini emretmiştir. 1835 yılında Nabaroh’da bir Ziraat Mektebi açan Paşa bu okulun başına Fransız M. Grandjean’i getirmiştir. Yusuf el-Ermeni de yeni ziraat tekniklerinin halka anlatılması konusunda ihtiyaç duyulan tercümanlık görevine getirilmiştir. M. Grandjean’in görevinden ayrılmasından sonra Yusuf el-Ermeni onun yerine geçmiştir. Bu ziraat okulu her iki idareci döneminde de pek başarı- lı olamamıştır. Ancak mandalina üretiminde çok başarı sağlamıştır. Yusuf el-Ermeni makamını kaybetmiş ve okul Şubra’ya taşınmıştır. Mandalina üretimindeki başarı hem Yusuf el-Ermeni’nin hem de mandalinanın adını Yusuf Efendi olarak değiştirerek yaygınlaştırmıştır 14 .
Mısır’daki Ermeni zanaatkarlar çoğunlukla XIX. yüzyılın başlangıcın- dan itibaren İstanbul ve İzmir’den gelen ailelerden oluşuyordu. Mısır’daki elverişli iş koşulları diğer bir ifadeyle yüksek ücretler, daha az rekabet ve gittikçe artan nüfus bu zanaatkarların İstanbul ve İzmir gibi ticaret ve zana- at bakımdan gelişmiş kentlerde kazandıkları tecrübelerine yeni bir atılım Bkz. Ahmed Abdel-Rahim Mustafa, “The Hekekyan Papers”, Political and Social Change in Modern Egypt: Historical Studies From the Ottoman Conquest to the United Arab Re- public, ed. P.M.Holt, New York, 1968, s.68. 14 Rouben Adalian, a.g.m., s.119.
335 Doç. Dr. Süleyman KIZILTOPRAK imkânı sunmuştur. Elbette Mehmet Ali Paşa’nın hırslı yatırımları ve Erme- ni elitleri ile kurduğu dostça ilişkiler de bir başka motivasyon kaynağı idi. 1827 yılında, marangoz, demirci ve duvar ustası ve diğer zanaakarlar- dan oluşan 200 kadar Ermeni Kahire’ye geldi. 1820 ila 1830 yılları arasın- da 10 adet yazmacı dükkânı Ermeniler tarafından Kahire’de işletiliyordu. Ermeni kadınları İstanbul’da nakış eğitimi alıp Mısır’a geliyordu. Diğer taraftan ayakkabıcılık konusunda yetenekli Ermeni zanaatkarlar Mısır’da rağbet görüyordu. Bu gelenler Mehmet Ali Paşa’nın planları çerçevesinde aldıkları davet ve yeni açılan ve gelişmekte olan bir Pazar için üretim be- cerilerini kara dönüştürmek isteyen girişimci ruha sahip kişilerdi 15 .
1864 yılında İskenderiye’de çok küçük fakat ticaret ve zanaat alanında et- kili bir Ermeni topluluğundan söz edebiliriz. Şöyle ki 45 Ermeni zanaatkar dükkânından 8’i kuyumcu idi. Bunların 6’sı da İstanbul’dan gelen kişilerce işletiliyordu. Mehmet Ali Paşa’nın sarayında çok sayıda Ermeni kuyumcu vardı. Hatta Cevahirciyan ailesi sarayın resmi kuyumcusu olarak Mehmet Ali Paşa, İbrahim Paşa ve Said Paşa zamanlarında görev yaptı. 1830’lu yıl- larda Havece (Hoca) Yeğia Cevahirciyan, Cevahircibaşı yani başkuyumcu idi. Yeğia Cevahirciyan, muhtemelen Parsiğ Ağa Cevahirciyan’ın akrabası idi. Parsiğ Ağa’nın oğlu Stepan Ağa Kevork Bey Yeremyan’ın kızkardeşi ile evlendi. Kevork Bey’in kızı da Nubar Paşa ile evlenmiştir. Abbas Hilmi II Paşa’nın hidivliği sırasında sarayın başkuyumcusu yine bir Ermeni idi: Hovhannes Bey Nakhnukh 16 .
lerini sürdürmüşlerdir. I. Dünya Savaşı öncesinde, Mısır’da Mehmet Ali dönemindeki parlak günlerini geride bırakan ve geri planda kalan belki de bu yüzden Avrupa ve Amerika’ya giden bürokratlara karşılık Ermeni asıllı zanaatkarlar mesleklerini sürdürüyorlardı. Bunlar hatta yarı-Mısırlı olarak adlandırılıyordu 17 . Mısır ekonomisinde faaliyet gösteren Ermenilerin kay- da değer bir kısmı da sarrafl ardır. Bunlar sarraf olarak adlandırılır ama, bankerlik, İmtiyaz sahibi, taşeron ve vergi toplayıcılığı yani mültezimlik de yaparlardı. Osmanlı İmparatoluğu’nun çeşitli kentlerinden Mehmet Ali Paşa dö- neminden itibaren Mısır’a gelen çok sayıda tüccar, zanaatkar ve bürokrasi- 15 Rouben Adalian, a.g.m., s.120. 16 Rouben Adalian, a.g.m., s.120. 17 Charles Issawi, Egypt An Economic And Social Analysis, Londra, 1947, s.35. 336 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER de görev bekleyen iği eğitimli memur adayları vardı. Bunlar içinde sayıca az ancak görece cemaat bağları kuvvetli Ermeniler Mısır’da etkili alanlar- da bulunmayı başardılar. Mısır’daki Ermeni toplumu ve tüccarları arasında dikkate değer birisi de Van’dan giden Garabet Ağa Kalustiyan (1790-1864)’dır. 1812 yılında Bulak gümrük binasının idarecisi idi. Bulak gümrüğünde Garabet Ermeni yardımcılar ve Türk hamallar çalıştırdı. Tarihçi El-Cebertî bu durumu kritik ederken kapitülasyonlar sebebiyle yerli tüccarların %10 gümrük vermek zorunda kalmasını buna karşılık Avrupalı Hristiyan tüccarların %2.5 gibi 4 kat düşük bir avantaja sahip olduklarını bildirmektedir. Ancak Garabet’in istihdam ettiği Türk ve Ermenilerin verimli çalıştıklarını da övmektedir 18 . Download 3.42 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|