Hám oqıw qóllanbaları menen támiynlew zárúrli esaplanadı

 
 

---

10 
 
 
ÓLSHEW NÁTIYJELERIN ISLEP SHÍǴÍW. 
QÁTELIKLERDIŃ ELEMENTAR TEORIYASÍ 
Sistematikalıq hám tosınarlı qátelikler. 
Radioelektronika labaratoriya jumisların alıp barıwda fizikalıq shamalamı ólshew 
tiykarında alıp barıladı.Ólshew dep, anıqlanıp atırǵan fizikalıq shamanı birlik dep qabıl 
etilgen shama menen salıstırıwǵa, yaǵnıy birlikten neshe ret parq etiwin anıqlawǵa 
aytıladı. Ólshewdiń eki túri ámeldegi: tikkeley hám tikkeley bolmaǵan ólshew. 
1. Berilgen fizikalıq shamanı bir neshe ret birlik shama menen salıstırıwlar arqalı onıń 
mánisin tájiriybede anıqlaw tikkeley ólshew dep ataladı. Máselen, uzınlıq, massa, waqıt, 
temperatıwra hám basqalardı dárejelengen (graduirovka qılınǵan ) ásbaplar : mikrometr, 
katetometr, sekundomer, termometr hám basqalar járdeminde ólshenedi. Bunda 
ólshenip atırǵan shamaniń muǵdarı ásbaptıń qansha kórsetip atırǵanlıǵı tiykarında 
tuwrıdan-tuwrı jazıp alınadı. 
2. Tikkeley ólshenip atırǵan fizikalıq shamalar menen óz-ara nızamlı, yaǵnıy funksional 
baylanısqan shamalardıń mánisin anıqlanıwı tikkeley bolmaǵan ólshew dep ataladı. 
Buǵan mısal etip, toq kushi, kernew, energiya,quwatliliq, jiyilik, terbelis periodı hám 
basqalardı esaplawdı kórsetiw múmkin. Fizikalıq shamaladı ólshew nátiyjeleri absolyut 
anıq bolmay, olar qandayda bir anıqlıq penen ólshenedi. Leykin bul anıqlıqtıńda 
ámeldegi shegarasi bolıp, shamalardi qanshelik anıq ólshewge háreket etilsede, báribir 
qátelikke jol qóyıladı. 
Qátelikler eki qıylı boladı: sistematik qátelik hám tosınarlı qátelik. 
Sistematik qátelik kóp jaǵdaylarda ásbaptıń tuwrı kórsetpegenliginen yamasa ólshew 
metodınıń anıq emesliginen hám, aqır-aqıbetde, qandayda bir úzliksiz sırtqı ta 'sir 
(átiraptaǵı ortalıqtıń ta 'siri) nátiyjesinde bir tárepleme júzege keledi. Mısalı, dene 
temperaturasıń termometr járdeminde ólshewde nol noqat (reper noqat ) tıń
azmaz jıljıp qalǵanı sebepli, ólshew nátiyjelerine zárúr ońlawlar kiritilgenge shekem 
sistematik qátelikke jol qóyıla beriledi. Tap sonıń menen birge, yarim ótkizgishli 
diodlarǵa tranzistorlarǵa fotorezistorlarǵa termistorlarǵa hám taǵıda basqalarǵa quyash 
nurları tásirinde yamasa qandayda bir ıssılıq dereginen túsip atırǵan ıssılıq sebepli tegis 
emes isitiliwi da fizikalıq shamalardı ólshewde sistematik qátelikke alıp keledi. Biraq 
bul qáteliklerdi anıqlaw hám olardı saplastırıw júdá quramalı másele bolıp esaplanadı. 
Ulıwma alǵanda sistematik qátelik obiektiv sebeplerge kóre payda boladı. Sistematik 
qátelik ólshew nátiyjelerine tek bir tárepleme tásir etedi (ólshew nátiyjesi sistematik 
qátelik sebepli tek kóbeygen boliwi yamasa azayǵan boliwi múmkin). 
Sonday eken, sistematik qátelikler anıq sebepler sebepli júzege kelip, onıń muǵdarı 
qayta ólshewlerde ózgermeytuǵınlıǵı hám málim bir nizamlıq boyınsha ózgeriwi 
múmkin.