Hám oqıw qóllanbaları menen támiynlew zárúrli esaplanadı

Studentlerge ayrım máslahát hám kórsetpeler. 
Insan salamatlıǵına tazalıq qanshelli zárúr bolsa, laboratoriya jumısındaǵı
nátiyjeler zárúr bolsa qollanılıp atırǵan ásbap hám úskenelerdiń, taza hám de tártipli 
tutılıwı sonshalıq zárúr bolıp tabıladı. Sol sebepli olardı mudamı qásterlep abaylap hám 
ıqshamlı tuting. Jumıstı atqarıp bolǵannan soń, jumıs stolıńizdı tártipke keltirip qoyiń.
Hár bir laboratoriya jumısın orınlaw eksperimentatordan úlken qunt talap etedi. Eger 

---

8 
jumıs nátiyjesin tuwrı anıqlay almasańız olardı jalǵan jol menen tuwrilap ózgertpeń. 
Jaqsısı basshıńızǵa xabarlań, bálki siz qandayda bir zattı esapqa almay atırǵan yamasa 
ásbaptı jaqsı sazlamaǵan bolıwıńız múmkin. Íqtıyatlılıq qawipsizlik girewi bolıp 
tabıladı. Hár qıylı salmaqli úskeneler, hár qıylı elektr úskenelerinen paydalanıwda, 
elektr tokı menen jumıs alıp barǵanda, elektr shinjırlardı hám ásbaplardı úyreniwde 
dıqqatlı hám itibarlı bolıń.Labaratoriya jumısınıń anıqlıǵı sizge áhmiyetsizdey tuyulgeni 
mayda sebeplerge baylanıslı bolıwı múmkin. Sonıń menen birge, tájiriybe dawamında 
qápelimde qandayda bir hádiyse júz berip qalıwı múmkin. Ulardı sezip alıw sizdan júdá 
talapshań hám sezgirlikti talap etedi. Sonıń
ushın jumıs orınlaw dawaminda baqlawshı bolıń. Shınıǵıw ótkiziw dawamında túrli 
qıylı materiallardı hám elektr energiyasın puxtalıq menen sarplang. Óz waqtın tuwrı 
hám ónimli bólistiriw eksperimentatordıń eń zárúrli wazıypası bolıwı kerek. 
JOQARǴI OQÍW ORINLARÍNDA RADIOELEKTRONNIKA 
LABARATORIYALIQ JUMISLARÍNDA TEXNIKALÍQ QÁWIPSIZLIK 
QÁDELERIN ÍTÍBARǴA ALÍW HAQQÍNDA MAǴLÍWMAT. 
 
Radioelektronika tiykarları pánine tiyisli laboratoriya jumısların orınlawda
student kópshilik hallarda eksperimental qurılmalardı principial sxema yaki montaj 
sxemaları boyinsha ózi erkin muǵallimnen ǵárezsiz montaj qıladı.Radioelektronika 
tiykarları pánine tiyisli laboratoriya jumısların orınlawda student kópshilik hallarda 
turaqlı hám hár qıylı jiyilikli ózgermeli toklardan paydalanıwǵa tuwrı keledi. Toktıń 
insanǵa qáwipli tásiri jiyilik hám kernew shamasina baylanıslı. Máselen, jiyiligi 50 Hz 
bolǵan 500 V kernewli ózgermeli toktıń tásiri kernewdiń usınday shamadaǵı ózgermes 
tok tásirine salıstırǵanda qáwiplirek boladı.50-500Hz aralıǵında jiyiliktiń artıwı 
nátiyjesinde toktiń tásiride artadı, leykin onnan joqarı jiyiliklerde qáwip kemeyedi. 
Texnika qáwipsizlik qádeleri boyınsha 50mA (0,05A) tok insan ómiri ushın qáwipli 
esaplanadı.Insan denesi qarsılıǵın 1000 Om deb alınsa, insan denesine berilgen 50V 
kernew (V= I•R=0,05A • 1000 Om = 50 V)ta qáwipli tok ótedi.Sondada barlıǵı bolıp, 
elektr toki dereginen P = V•I= 50V• 0,05A = 2,5 W quwatliliq beriledi. Eger tok 
dereginiń quwatı kórsetilgen mánisinen birqansha kem bolsa, joqarı kernewler insan 
denesin pútkilley jaraqatlamasada, biraq kewilsiz sezimdi payda qıladı. Elektr 
qurilmalarınıń tok ótip atırǵan bólimlerinde izolaciya buzılǵan bolsa, sol ashiq qalǵan 
ornı kernew astında bolıwı mumkin. Bunday ashiq qalǵan orin insan terisi (qolı yaki 
basqa jeri)ne tiyip ketse, tiygen ornıda berilgen kernew astında bolip qalıwı mumkin. 
Bul kernewdi tiyip ketiw kernewi dep atasaq Ut dep atasaq, qáwipsizlik texnikası 
qaǵiydaları boyinsha qurǵaq xanada Ut = 65V, 75% salıstırmalı ıǵallıqqa iye bolǵan 
xanalarda Ut=36V, salıstırmalı ıǵallıq 100% xanalarda bolsa Ut=12V boladı. 
Laboratoriya jumisların orınlaw waqtında tómendegi texnika qáwipsizlik qaǵıydalarına 
qattı itibar beriw zárúr: 
1. Laboratoriya jumısların orınlaw waqtinda elektr tokiniń ómir ushın qáwipli ekenligin 
yadińizda saqlań hám onnan abaylı boliń. 
2. Laboratoriya jumısların orınlawda elektr sxema boyinsha shınjırdı jıynawǵa 
kirisiwden aldin ózińiz paydalanatuǵın tok deregi, oniń tok deregine jalǵanıw orinlarınıń 
úzilgen halda ekenligine, avtotransformatorladiń kórsetkish strelkası nol halında 

---

9 
turǵanlıǵına isenim payda etiń. 
3. Tok deregi hám jalǵawshı simlarinda kernewdiń barlıǵın voltmetr yamasa sınaw 
lampaları járdeminde (hesh qashan barmaǵıńiz benen emes) tekseriń. 
4. Shınjırǵa jalǵanǵan kondensator úzilgen waqta ómir ushın qáwipli bolǵan qaldıq 
zaryadqa iye boladı. Soniń ushın kondensatordı shınjırǵa jalǵawdan aldın razryadlaw 
yadıńızdan shıqpasın.(Kondensator jalǵawshı orınların qisqa tutastiriń). 
5. Shınjırdı jıynawda paydalanıp atırǵan simniń izolyaciyasiniń buzilmaǵanlıgın
tekseriliwi shart. Elektr shınjırniń izolaciyalanbaǵan bólegine qol tiygiziw mumkin 
emas. Simlardi (hátte izolyaciyalanǵan simlardi da) bir-birine orap qoyıw qadaǵan 
etiledi. 
6. Shinjırdı jıynawda jalǵawshı orinlarında kontaktlar bekkem boliwi kerek. Simlar bir-
birinin ústinen ótetuǵun orınlarınǵa itibar qılıń. Bunda ashiq ornı bar bolsa, qisqa
tutasiw hádiysesi payda bolıwınınń aldı alınıwı kerek. Artıqsha sımlardı ólshewge
kesent bermewi ushın sxemanı jıynap bolǵanıńızdan keyin shetke alıp qoyıń. 
7. Páseytiruwshi transformatorlardan paydalanıp atırǵanıńızda qaysı oram shınjırdıń
derek bólegine jalǵanıwına itibar beriń. 
8. Shınjırdıń kondensator hám induktivlik izbe-iz jalǵanǵan bólegin tekseriwde júda 
abaylı bolıń. 
9. Tranformator elektr deregine jalǵanǵan bolsa, tok dereginen ajratıwdı onıń ekkilemshi
katushkasınan baslaw qattı qadaǵan qılınadı. 
10. Jumıstıń tolıq shınjırı jıynap bolınǵannan keyin student tek ǵana laboratoriya 
sabaǵın alıp barıwı oqıtıwshınıń ruxsatı menen ǵana tok deregine jalǵanadı hám
ólshew jumısları orınlanadı. Shınjırdı jıynaw tok dereginen baslanadı, leykin tok
deregine eń aqırında jalǵaw lazım ekenligi yadıńızdan shıǵarmań. 
11. Ólshegenimizde birde bir elektr ólshew áspabınıń buzilǵanligi yamasa natıwrı 
kórsetip atirǵanın sezseńiz, dárhal shıjırdı derekten úzip, laboratoriya shınıǵıw alıp 
barıp atırǵan basshıńızǵa xabar beriń. Shtepsel vilkaların derekten tartıp
ajratqanımızda shnurdan uslap tartıw qadaǵan etiledi, qol kúshińiz vilkaǵa qoyilǵan 
bolıwı kerek. 
12. Hár qanday laboratoriya jumisin orınlap bolǵanıńızdan keyin shıjırdıń derekten
úzilgenligine isenim payda qılǵanıńızdan keyiń shınjır bólegin ajratıwǵa
kirisiń.Sxemaǵa kiritilgen qollanǵan barlıq ózgerislerdi tek tok deregi
óshirilgennen keyin ǵana ámelge asırıw múmkin. 
13. Shınjırǵa jalǵanıwshı barlıq reostatlardı maksimum qarsılıqqa keltirip qoyıwdı esten 
shıǵarmań. 
14. Potensiometrler konturǵa berilıwshi kernew jumıstıń noline keltirip qoyıladı. 
15. Shınjırdı jıynawda barlıq gilt hám kommutatorlar ashiq halda bolıwı kerek. 
16. Tok deregi tek ólshew alip barılıwı kerek bolǵan hám polyusqa ǵana jalǵanadı.
Ólshew tamamlanǵannan soń, sol waqta dárhal toktı óshiriw lazım. Kernew astında 
turǵan sxemanı qarawsız qaldırıp qoyıw qadaǵan etiledi.