Hám oqıw qóllanbaları menen támiynlew zárúrli esaplanadı

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

5 
 
KIRISIW. 
Radioelektronika - pán hám texnikanıń radiojiyilikli elektromagnit terbelisler hám 
tolqınlardan paydalanǵan halda informaciyalardı uzatıw hám ózgertiw menen 
baylanıslı bolǵan tarawı. Olardan tiykarında — radiotexnika hám elektronika. 
Radioelektronika telegraf, telefon, fototelegraf baylanis, radioeshittiriw, televidenie, 
radiolokaciya, radioastronomiya, elektron avtomatıka, esaplaw hám basqarıw 
mashinaları, islep shıǵarıw processlerin avtomatlastırıw tiykarları, medicinada 
fizioterapiya hám diagnoz usıllardı keń kólemde qóllaw, kosmik qurılmalar hám 
basqalardı óz ishine aladı. 20 -ásir baslarında radiolampalarniń rawajlanıwı, triod 
lampasınıń jaratılıwı elektr terbelislerdi ónim etiwshi hám kúshaytiruvchi 
radioelektron qurńlmalar jaratıw imkaniyatın berdi. Keyinirek elektr terbelislerdiń 
chastota tarawı asırilatuǵın kóp elektrodlı — tetrod, pentod, geksod hám geptod 
radiolampalari jaratıldı. Vakuum texnikasınıń rawajlanıwı nátiyjesinde fotoelement 
yasaldi, onıń járdeminde bolsa dawıslı kino payda boldı. 50-jıllarǵa kelip, yarım 
ótkezgishler elektronikasi tez taraqqiy etiwi menen yarım ótkezgishli ásbaplar — diod 
hám triod (tranzistor ) lar tiykarında isleytuǵın ıqsham hám de qolay radioelektron 
qurńlmalar jaratıldı. 
Texnika rawajlanıwı hám kosmik keńislikti uyreniw wazıypalarına tiyisli
mútajliklerdi qandırıw ushın jańa mikrosxemalar jaratıldı. Bundaǵı aktiv
elementler — yarım ótkeriwshili diod hám tranzistorlar oǵada kishkene formada
islenedi , passiv elementler — rezistor (qarsılıq ) hám kondensatorlar vakuumda juqa 
metall perdeler payda qılıw usılı menen tayarlanadı hám olar júdá kishi formada 
montaj etiledi. Mikroelektronikada mikrosxema elementleriniń qısıqlıǵı júdá úlken (1 
sm
3
qa 300 — 400 detal tuwrı keledi). Pánniń túrli tarawları tiykarında 
Radioelektronikanıń jańa tarmaqları — kvant elektronika, optoelektronika, 
tranzistorlar elektronikasi, mikroelektronika, kriogen elektronikasi, dielektriklar 
elektronikasi hám ionika payda boldı. 
Elektronika vakuum, gaz, suyıqlıq, qattı deneler hám plazmada, sonıń menen birge, 
olardıń shegaralarında júz beretuǵın elektron processler haqqındaǵı pán bolıp, ol 
texnikanıń elektron ásbaplardı islep shıǵıw hám qóllaw menen shuǵıllanatuǵın tarawı. 
Radiotexnika elektron ásbaplar járdeminde elektr signallardı generaciyalaw, 
kúsheytiw, ózgertiw, qáliplestiriw sıyaqlı quramalı máselelerdi uyreniwshi pán. 
Zamanagóy elektronika hám radiotexnikaniń tiykarın yarım ótkeriwshiler 
elektronikasi hám mikroelektronika quraydı. 
Joqarıdaǵı qásiyetlerine kóre elektronika hám radiotexnika pán hám texnikanıń barlıq 
tarawlarında keń qollanilib, Jerdiń jasalma joldasin ushırıwda, kibernetik qurńlmalar 
jaratıwda, kosmik izertlewler ótkeriwde, áskeriy texnikada, islep shıǵarıw processlerin 
hám ilimiy izertlewlerdi avtomatlastırıwda qollanılatuǵın bir neshe radioelektron 
sistemalar jaratılıp atır. 
Radioelektron sistemalarǵa tómendegi talaplar qóyıladı : 
1. joqarı sezgirlik, 
2. operativlik, 
3. universallıq, 
4. ıqshamlıǵı hám massasınıń jeńil bolıwı. 

---

6 
Túrli qıylı kúsheytkish sxemalar arqalı texnikalıq qurılmanıń sezgirligin támiyinlense, 
operativligi elektr terbelisler tábiyatı boyınsha, yaǵnıy elementler yamasa pútkil 
qurńlmalardı ıqshamlastırıw esabına ámelge asıriladı. Universallıǵı degende, túrli qıylı 
energiya (mısalı, mexanik, ıssılıq, jaqtılıq, dawıs, nur) ni elektr energiyasına 
aylandırıw múmkinshiligi túsiniledi. 
Zamanagóy elektron qurńlmalar integral mikrosxemalar tiykarında jaratılıp atır. Bul 
bolsa olardıń ólshemlerin bir neshe (100 -1000 ) ese kishreyiwine, massasınıń bolsa 
azayıwına alıp keldi. 1885 jılı radioniń oylap tabılıwı elektronikaniń jańa rawajlanıw 
dáwirin baslap berdi. Rus fizika alımı A. S. Popov elektr - magnit tolqınlar ondaǵı 
detektorı (kogerent) ni rawajlandırıp, onıń tiykarında elektr signalların sımsız 
uzatatuǵın qabıl qılatuǵın, yaǵnıy radiobaylanıstı jarattı. Nemis fizigi G. Gerts 
elektromagnit tolqınlardı jańalıq ashıp, olardıń ózgesheliklerin tekserdi. Nátiyjede 
1901 y. de Atlantika okeanı arqalı radiobaylanis ornatdı. 
Radioelektronikanıń rawajlanıw basqıshları : 
1) shama menen 30 jıl.- radiotelegrafiya hám radiotexnikaniń baslanıwı. 
Jetiskenlikleri: 
1904 j. Dáslepki elektron lampa - diod jaratıldı
1907 j. Lampa - triod 
1913 j. Lampalı dáslepki priyomnikning sxeması
1913 -1920 j. j. Lampalı radiotexnika (gaz toldırılǵan lampalar ) 
1916 j. Dáslepki vakuum lampalar (M. A. Bonch-Bruevich) 
1922 j. O. V. Losev tárepinen yarım ótkizgisgler járdeminde elektr
signallardı kúsheytiw hám generatsiyalaw múmkinshiligi izertlew etildi.
2) 20 jıl - radiotelegrafiya jetilistirildi, radiotexnika rawajlandi. 
Radiolokaciya hám radionavigaciya júzege keldi. Orta hám qısqa tolqınlar
úyrenildi. Jańa elektro vakuum ásbaplar, magneton hám tiratron jaratıldı. 
Televideniege tiykar salindi. Dáslepki fotoelementler jaratıldı. 
1924 j. Dáslepki pentod. 
3) 1945 j. dan yarım ótkizgishli texnikanıń keń rawajlanıwı. 
Elektrovakuum texnikanıń rawajlanıwı. 
1948 j. Dáslepki yarım ótkizgishli tuwırlaǵısh. Birinshi 
Tranzistor. 
1952 j. Tegis tranzistorlar. 
1953 j. Maydanlı tranzistorlar, tiristorlar, denistorlar, fotorezistorlar, varikaplar. 
4) 1960 - 1970 jj. mikroelektronikaning rawajlanıwı. Integral mikrosxema (IMS) lar 
jaratıldı. 
Integral mikrosxema 10-100 mıń elementten quralǵan bolıp, 
funkcional pıtken qurılma esaplanadı. 
Qısqa pursat ishinde elektronikaniń bunday tez rawajlanıwın
Avtomobil sanatı tarawı menen salıstıratuǵın bolsaq, ―Volga‖
avtomashinası jaqtılıq tezligi menen háreketleniwi hám bunda 100 km. 
aralıqqa bir neshe gramm benzin jumsawı múmkin (" Nauka i jizn'"
jurnalı, 1986 y., № 2.) 
Búgingi kúnde Ózbekstan Respublikasınıń texnologiyalıq, ekonomikalıq hám 
informatsion qawipsizligin támiyinlewde, xalıq xojalıǵınıń barlıq tarawlarında hám 

---

7 
áskeriy tarawlarda ónim jaratıw hám islep shıǵarıwda radioelektronika sanaatı zárúrli 
úlken orındı iyeleydi.