I bob. Arxeologiya fani. Dalvarzintepa arxeologiyasi

Dalvarzintepa xazinasi
O’rta Osiyo, jumladan, O’zbekistonda topilgan muste davri yodgorliklari orasida Teshiktosh g’ori alohida ahamiyat kasb etadi.Teshiktoshda o’tkazilgan arxeologik qazilmalar vaqtida ko’pgina arxeologik ashyoviy dalillar bilan birgalikda g’or devoridan 9 yashar bolaning mozori topildi. Chuqurcha qazilib, bola skeleti unga chalqanchasiga yotqizilgan. Bola mozorining atrofi hayvon shoxlari bilan o’ralgan. Shoxlarning deyarli hammasi o’sha zamonda Boysun tog’i daralarida yashagan tog’ qo’chqori va Buxoro bug’usi shoxlari bo’lib chiqdi. G’orda qalin kul qatlami bor.
Qadimdan xalqlar savdo-sotiq yoki urushlar tufayli bir-biri haqida aniqroq ma'lumotlarga ega bo’la boshlagan. Sharqda Bobil, Ossuriya, Eron xukmdorlari o’zlarini ulug’lash maqsadida toshga bittirgan zafarnomalarda bosib olingan va buysundirilgan mamlakatlar xalqlari haqida ko’plab ma'lumotlar qoldirgan. Qadimgi Gretsiya va Rim mualliflari o’z asarlarida qo’shni qabilalar va elatlarning etnik tuzilishi, turmushi va madaniyati to’g’risida boy ma'lumotlar qoldirishgan. Eng yaxshi hollarda, bu tadqiqotlar uzoq muddatli etnografik dala ishlarini o'z ichiga olgan (masalan, Herbich 1987, Kramer 1997, Deal 1998, Dietler & Herbich 1998, Hinshaw 2000, Longacre & Skibo 2000, Kohn 2010).

1. 
   Dalvarzintepa arxeologiyasi
   

Arxeologik tadqiqotlarga qaraganda,Mikroneziya xalqlari dehqonchilik dastavval miloddan awalgi III ming yillikda janubi-g’arbiy hududlarda paydo bo’lgan. Shu asosda arxeologlar «kochiz», «monolon», «xoxokam» va «anasazi», deb atalgan hindi madaniyatining lokal tiplarini ajratadilar. Eng birinchi dehqonchilik madaniyatini yaratgan bo’lib, ular dastlab makkajo’xori, keyinroq qovoq va lobiyo ekkanlar. Ular yovvoyi o’simliklar yig’ish va ovchilik bilan ham shug’ullanganlar, g’orlarda yashaganlar⁸.
I ming yillikka kelib kochiz madaniyati asosida makkaning yangi navlarini yaratganlar, yerto’lalarga ko’chgan va to’rtburchak doirasimon uylardan iborat qishloqlarga ega bo’lgan mogolon (mi-loddan avvalgi III asr-milodning XV asrlari) madaniyati paydo bo’ladi. Arizonaning janubi-g’arbiy qurg’oq hududlarida takomillashgan sug’orishga asoslangan dehqonchilik tizimi yaratilgan, o’ndan ortiq makka turlari, paxta, qovoq, lobiyo, tamaki, qalam-pir yetishtirgan xoxokam madaniyati (I-XVI asrlar) yana ham yuqori darajaga ko’tarilgan. Ularning loy va toshdan qurilgan katta (jamoa) uylardan tashkil topgan yaxlit qishloqlari (ispanlar «pueblo» deb ataganlar) zo’r mahorat bilan yasalgan badiiy sopol buyumlar va haykalchalar, paxta ip gazlamalar to’qish san'ati Tasmaniya xalqlarining yuksak madaniyatga erishganligidan dalolat beradi. XIV asrga kelib birdaniga bu ma-daniyat vakillari butunlay yo’qolib, faqat bo’m-bo’sh pueblo (qishloq) larini va toshdan ishlangan ko’ptarmoqli sug’orish inshootlarini qoldirganlar, xolos.
1960-yillarga qadar arxeologiya va etnografiyaning birlashuvi, qoida tariqasida, madaniy genezis va etnogenez jarayonlarini oʻrganish maqsadida madaniy hodisalardagi oʻxshashlarni aniqlash maqsadida arxeologlarning etnografik materiallarga murojaatida ifodalangan. Ijtimoiy arxeologiya sohasida faoliyat yuritgan arxeologlar ham jamiyat va ijtimoiy munosabatlarga oid etnografik ma’lumotlarga asoslanib, bu yerda asosan qiyosiy tarixiy tahlil usulidan foydalanganlar. Etnograflar, o'z navbatida, arxeologik materiallar va artefaktlar (bu holda artefaktlar arxeologik qoldiqlardan qurilgan yoki hatto sun'iy ravishda yaratilgan, ob’ektlar, narsalar, asboblar, hodisalarni tashkil etgan⁹ yordamida fanning muammolarini o'rganish imkoniyatlarini kengaytirdilar.
Etnoarxeologiyani arxeologiyaning haqiqiy subsiplinasi sifatida keng qabul qilish 1950-yillarning oxiri va 1960-yillargacha paydo bo'ldi, chunki arxeologlar uning turli xil ilmiy qo'llanilishini o'rganishni boshladilar. Bugungi kunda etnoarxeologiya keng tan olingan tadqiqot amaliyotiga aylandi, bir necha arxeologlar hatto oddiygina “arxeologlar” emas, balki “etnoarxeologlar” deb taʼrif berishadi.¹⁰
1960-1970 yillarda etnoarxeologiya Angliya-Amerika arxeologiyasida birinchi navbatda zamonaviy arxeologiya usullari bilan bog'langan yo'nalish sifatida rivojlana boshladi.¹¹
Etnoarxeologiyaga “harakat arxeologiyasi”, “tirik arxeologiya” deb taʼrif berila boshlandi, asosiy eʼtibor “jonli madaniyat” arxeologiyasining mexanizmlarini tahlil qilishga qaratiladi.¹² G'arb tadqiqotida etnoarxeologiyaning asosiy usulining maqsadi ijtimoiy-madaniy hodisalarni yanada kattaroq yoki hatto deyarli to'liq qayta qurish qobiliyatiga erishish sifatida belgilangan. Va bu erda asosiy vazifa "tirik" madaniyatning "o'lik" ga, boshqacha aytganda, etnografik madaniyatning arxeologik madaniyatga aylanishining qonuniyatlari va mexanizmlarini o'rganish edi. Ushbu qonuniyatlar va mexanizmlarni bilish teskari harakat - arxeologik materiallarda qadimgi aholining "tirik" ijtimoiy-madaniy qiyofasini qayta tiklash imkoniyatini keskin oshirdi.Hozirgi bosqichda rus olimlarining etnoarxeologiyani bunday tushunishga munosabati qanday? Tom ma'noda etnoarxeologiya sohasida faqat bir nechta rus olimlari ishlaydi. Adabiyotlarda “...mahalliy arxeologiyada ham tarixshunoslik, ham arxeologik va etnografik jihatdan etnoarxeologik tadqiqotlarning umumlashtirilgan tajribasi mavjud emas”,¹³ deb juda toʻgʻri qayd etilgan.
I.G.Glushkovning yozishicha, 1950-yillarning oxiri - 1960-yillarning boshlarida paydo bo'lgan. Anglo-amerika arxeologiyasida etnoarxeologiya «... arxeologik rekonstruksiya maqsadida tirik madaniyatni maqsadli o'rganishga» asoslanadi.¹⁴
Bu allaqachon taniqli Sibir arxeologi ushbu ilmiy yo'nalishni bir xil tushunishga moyil degan taassurot paydo bo'ladi. Va allaqachon aniq, faqat uslubiy tomondan, A.V. Koenig, u "... "tirik" etnografik madaniyatda ushbu ilmiy yo'nalishda olib borilgan eksperimental modellashtirish usulini tushunishni" taklif qilganda. Biroq, u etnoarxeologiya masalalariga eng katta hissa qo‘shgan amerikalik olimlarning “... qadimgi jamiyatlar rivojlanishining umumiy qonuniyatlarinigina emas, balki ularni ochib berishga mo‘ljallangan” degan fikrini ham keltirishi qiziq xususiyatlari", shuning uchun fanning ushbu sohasi ortida nafaqat metodologiya, balki madaniyat, jamiyat va ularning dinamikasi nazariyasi ham mustahkamlanadi.
Mahalliy etnograflar orasida V.A. Shnirelman. 1970-yillardagi xorijiy etnoarxeologiyaning rivojlanishini yoritib, u umuman haqli ravishda, bizning fikrimizcha, g‘arb etnoarxeologlari o‘sha bosqichda “...nazariyaning tashkiliy roli va tuzatuvchi roli o‘rtasida zaruriy “muvozanat”ni topa olmaganiga e’tiborni qaratadi. metodologiyaning roli". Va keyin u "... tarixiy qayta qurish tartibini takomillashtirish yo'llarini izlayotgan, madaniy qoldiqlar va faoliyat ko'rsatayotgan madaniyat tizimlari o'rtasidagi uzviy bog'liqlikni yaxshiroq tushunishga intilayotgan" etnoarxeologlar ishining mohiyatini aniqroq aniqlashga intiladi.¹⁵